Zabójstwo Żydów w Działoszycach w nocy z 16 na 17 czerwca 1945 r. Ofiary, sprawcy, wątpliwości
Polish-Jewish Studies, N. 6 (2025), pages: 400-433
Publication date: 2025-11-17
https://doi.org/10.48261/PJS250611
Abstract
Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, kto ponosi odpowiedzialność za zabójstwo kilku Żydów w Działoszycach, do którego doszło w nocy z 16 na 17 czerwca 1945 r. Na obecnym etapie badań nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy mamy do czynienia z akcją likwidacyjną przeprowadzoną przez bojówkę antykomunistycznego podziemia niepodległościowego (być może z oddziału dowodzonego przez kpr. Jana Stempkowskiego „Michała” i kpr. Zbigniewa Stawowczyka „Nurta” przy pomocy oddziału ppor. Apolinarego Kubickiego „Groma”), która wynikała z rozpoznanego (możliwe, że mylnie, co skutkowało śmiercią niewinnych osób) stanu zagrożenia, czy też z samowolnym działaniem oddziału podziemia, powodowanym pobudkami antysemickimi (syndrom „żydokomuny”) i mającym odstraszyć potencjalnych współpracowników władzy komunistycznej. Najbardziej prawdopodobna jest wersja pierwsza, za którą przemawiają także kontekst historyczny oraz ciąg zdarzeń, do jakich doszło w 1945 r. w Działoszycach i okolicy. Poważne zastrzeżenia dotyczące wiarygodności dostępnych źródeł – szczególnie materiałów śledczych – nakazują dużą ostrożność w formułowaniu ostatecznych wniosków.
Riferimenti bibliografici
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Delegatura w Kielcach (AIPN Ki), Sąd Grodzki w Kazimierzy Wielkiej 1945–1950, 59/230; Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Kielcach 1983–1990, 013/223, 013/647, t. 1, 013/1428, t. 1–2, 013/1465, 015/2, t. 7, 019/1, t. 2, 022/34, 022/69, t. 1, 022/72, 022/106, 022/193, 025/517, 103/1027; Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Kielcach 1946–1955, 30/467, 30/621; Wojskowy Sąd Rejonowy w Kielcach 1946–1954, 41/58.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie (AIPN Kr), Wojskowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie, 07/3006; 019/1, t. 2; 056/3, t. 1.
Archiwum Państwowe w Kielcach (AP Ki), Komitet Wojewódzki Polskiej Partii Robotniczej (KW PPR), 36; Sąd Okręgowy w Kielcach (Wydział II Karny), 1835; Urząd Wojewódzki Kielecki II, 1283; Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy, 38.
Archiwum Prokuratury Wojewódzkiej w Kielcach (V Wydział Śledczy), I Ds. 21/93.
Sprawa procesu pokazowego 106. DP AK w dokumentach UB, oprac. T. Gąsiorowski, F. Musiał, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2004, nr 22.
Teczka specjalna Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946, wybór i oprac. T. Cariewskaja, A. Chmielarz, A. Paczkowski, E. Rosowska, S. Rudnicki, Warszawa 1998.
Wytyczne Komendanta Okręgu AK Kraków na okres po rozwiązaniu AK oraz opracowane przez
podziemie informacje o metodach pracy NKWD, oprac. D. Golik, K. Pięciak, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2016, nr 44.
Brożek C., Organy bezpieczeństwa Polskiego Państwa Podziemnego w południowo-zachodniej części województwa kieleckiego, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2007, nr 26/27.
Cała A., Ochrona bezpieczeństwa fizycznego Żydów w Polsce powojennej. Komisje Specjalne przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce, Warszawa 2014.
Chorązki M., Konflikty społeczne w strukturach AK na polskiej wsi na przykładzie Inspektoratu „Maria”, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2009, nr 30.
Chwalba A., Krakowska konspira, „Biuletyn Informacyjny. Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej” 2018, nr 5.
Domański T., Z historii oddziału „Wybranieckich”, czyli o wiarygodności materiałów śledczych i operacyjnych UB, cz. 1–2, „Arcana” 2012, nr 106–107 i „Arcana” 2013, nr 109.
Eisler J., Czterdzieści pięć lat, które wstrząsnęły Polską. Historia polityczna PRL, Warszawa 2018.
Gapys J., Postawy społeczno-polityczne ziemiaństwa w latach 1939–1945 (na przykładzie dystryktu radomskiego), Kielce 2003.
Gontarczyk P., Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy (1941–1944), Warszawa 2006.
Kersten K., Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939–68, Warszawa 1992.
Kołakowski P., Pretorianie Stalina. Sowieckie służby bezpieczeństwa i wywiadu na ziemiach polskich 1939–1945, Warszawa 2010.
Kopciowski A., Przemoc antyżydowska w powojennej Polsce w świetle ksiąg pamięci, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2018, t. 14.
Korkuć M., „Trudne warunki i silny nacisk niemiecki…” Komuniści na ziemi krakowskiej 1939–1945 [w:] Polska Partia Robotnicza, Gwardia Ludowa / Armia Ludowa na ziemiach polskich 1942–1944/45, red. K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Rzeszów 2013.
Korkuć M., Zbrodnia pod Krościenkiem 2/3 maja 1946 roku, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2015, nr 42.
Korkuć M., „Zostańcie wierni tylko Polsce…” Niepodległościowe oddziały partyzanckie w Krakowskiem (1944–1947), Kraków 2002.
Krajewski K., Łabuszewski T., Wyzwolenie? Terror sowiecki w dokumentach Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj [w:] W objęciach wielkiego brata. Sowieci w Polsce 1944–1993, red. K. Rokicki, S. Stępień, Warszawa 2009.
Kwiek J., Nie chcemy Żydów u siebie. Przejawy wrogości wobec Żydów w latach 1944–1947, Warszawa 2021.
Libionka D., Powiat miechowski [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 2, red. B. Engelking, J. Grabowski, Warszawa 2018.
Łabuszewski T., Bandy reakcyjnego podziemia czy zbrojne podziemie niepodległościowe?, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2003, nr 19–20.
Mazur G., Od Armii Krajowej do Delegatury Sił Zbrojnych w Krakowie [w:] Armia Krajowa. Dramatyczny epilog, red. K. Komorowski, Warszawa 1994.
Nieczuja-Ostrowski B., Rzeczpospolita Partyzancka. Inspektorat „Maria” w walce, Warszawa 1991.
Niwiński P., Czarne karty podziemia poakowskiego. Problem demoralizacji członków konspiracji niepodległościowej po 1945 roku [w:] Podziemie zbrojne na Lubelszczyźnie wobec dwóch totalitaryzmów 1939–1956, red. S. Poleszak, A. Puławski, Warszawa 2002.
Ostasz G., Krakowska Okręgowa Delegatura Rządu na Kraj 1941–1945, Rzeszów 1996.
Piwowarski S., Okręg Krakowski Służby Zwycięstwu Polski – Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej. Wybrane zagadnienia organizacyjne, personalne i bojowe, Kraków 1994.
Sznajderski A., Partyzancka odyseja, Tuchów 2004.
Śmietanka-Kruszelnicki R., Działalność prowokacyjna urzędów bezpieczeństwa publicznego w województwie kieleckim i ich manipulacje przebiegiem i wynikami śledztw w świetle materiałów Wojskowego Sądu Rejonowego w Kielcach [w:] „Zwyczajny resort”. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944–1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005.
Śmietanka-Kruszelnicki R., Najtrudniej było złożyć broń, dodatek do „Gazety Lokalnej” i „Gazety w Radomiu”, sierpień 1995 r.
Śmietanka-Kruszelnicki R., Podziemie antykomunistyczne wobec Żydów po 1945 roku – wstęp do problematyki (na przykładzie województwa kieleckiego) [w:] Z przeszłości Żydów polskich. Polityka, gospodarka, kultura, społeczeństwo, red. J. Wijaczka, G. Miernik, Kraków 2005.
Śmietanka-Kruszelnicki R., Podziemie poakowskie na Kielecczyźnie w latach 1945–1948, Kraków 2002.
Śmietanka-Kruszelnicki R., Protokół przesłuchania jako źródło historyczne [w:] Wokół teczek bezpieki. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006.
Śpiewak P., Żydokomuna. Interpretacje historyczne, Warszawa 2012.
Tokarska-Bakir J., Następstwa Holokaustu w relacjach żydowskich i w pamięci polskiej prowincji w świetle badań etnograficznych [w:] Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska, Lublin 2011.
Tokarska-Bakir J., Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego, t. 1, Warszawa 2018.
Tokarska-Bakir J., Sprawiedliwi z Giebułtowa. NSZ w walce z Żydami [w:] eadem, Bracia miesiące. Studia z antropologii historycznej Polski 1939–1945, Warszawa 2021.
Ważniewski W., Walki partyzanckie nad Nidą 1939–1945, Warszawa 1975.
Wnuk R., Problem bandytyzmu wśród żołnierzy antykomunistycznego podziemia w Polsce (1945–1947) [w:] Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001.
Zaremba M., Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków 2012.
Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec Żydów 1942–1945, red. B. Engelking, J. Grabowski, Warszawa 2011.
Żbikowski A., Morderstwa popełniane na Żydach w pierwszych latach po wojnie [w:] Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska, Lublin 2011.
Licenza
Copyright (c) 2025 Polish-Jewish Studies

Questo lavoro è fornito con la licenza Creative Commons Attribuzione - Non commerciale - Non opere derivate 4.0 Internazionale.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl
Puoi leggere altri articoli dello stesso autore/i
- Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, Opór i walka o przetrwanie Żydów z Garbatki podczas okupacji niemieckiej , Polish-Jewish Studies: N. 5 (2024)
- Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, Krzysztof Kąkolewski, Umarły cmentarz. Wstęp do studiów nad wyjaśnieniem przyczyn i przebiegu morderstwa na Żydach w Kielcach dnia 4 lipca 1946 roku, Warszawa 2008, 248 s. (rec.) , Polish-Jewish Studies: N. 4 (2023)
- Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, Between Thesis, Hypothesis and Literary Fiction: The Tale of the Pogrom of Jews in Kielce , Polish-Jewish Studies: N. 1 (2020)
- Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, Między tezą, hipotezą a fikcją literacką – opowieść o pogromie Żydów w Kielcach – recenzja książki Joanny Tokarskiej-Bakir Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2018, t. 1, t. 2: Dokumenty , Polish-Jewish Studies: N. 1 (2020)
Język Polski
English
Français (France)
Italiano
Deutsch
PDF (Język Polski)
