Praca u Niemców jako jedna ze strategii przetrwania kobiet żydowskich w okupowanym Krakowie w świetle relacji i wspomnień Żydówek
Polish-Jewish Studies, No. 6 (2025), pages: 59-96
Publication date: 2025-11-17
https://doi.org/10.48261/PJS250603
Abstract
Artykuł podejmuje mało zbadaną problematykę losów kobiet żydowskich w okupowanym Krakowie i koncentruje się na ich strategiach przetrwania po tzw. aryjskiej stronie. Przeanalizowano wybrane przypadki kobiet ukrywających się pod fałszywą tożsamością i podejmujących pracę u niemieckich urzędników oraz volksdeutschów w Krakowie i okolicach. Szczególną uwagę poświęcono tym kobietom, które na tzw. aryjskich papierach – najczęściej jako Polki – wyjeżdżały na roboty przymusowe do III Rzeszy. Celem artykułu jest ukazanie prób przetrwania w otoczeniu Niemców oraz sposobów adaptacji do skrajnie niebezpiecznych warunków. Zainteresowanie budzą również przypadki kobiet, którym świadomie lub nieświadomie pomocy udzielali Niemcy. Tekst jest oparty na źródłach wspomnieniowych i ma charakter przyczynkarski, zarysowuje kierunki dalszych badań, w tym potrzebę konfrontacji relacji żydowskich ocalałych z innymi świadectwami.
References
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Krakowie 1945–1949, Materiały w sprawie podobozów KL Płaszów.
Archiwum United States Holocaust Memorial Museum, 2007.474.1.
Archiwum Yad Vashem, O.3, Relacje Ocalałych z Zagłady.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, 301, Zbiór relacji Żydów Ocalałych z Zagłady; 302, Zbiór pamiętników Żydów Ocalałych z Zagłady.
USC Shoah Foundation, Visual History Archive (https://vha.usc.edu/home).
„Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” (Dziennik rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa) 1941, nr 99.
Aleksandrowicz J., Kartki z dziennika doktora Twardego, Kraków–Wrocław 1983.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 5: Getto warszawskie. Życie codzienne, oprac. K. Person, Warszawa 2011.
Biberstein A., Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 2001.
Gross N., Kim pan jest, panie Grymek?, Kraków 2005.
Hannah Bannett [w:] Mothers, Sisters, Resisters. Oral Histories of Women who Survived the Holocaust, red. B. Gurewitsch, London–Tuscaloosa 1998.
Knoll R., Dziennik, wstęp i oprac. J. Kowalska-Leder, Warszawa 2012.
Ligocka R., Dziewczynka w czerwonym płaszczyku, Kraków 2002.
Mariańska M., Mariański M., Wśród przyjaciół i wrogów. Poza gettem w okupowanym Krakowie, Kraków 1988.
Miriam Rosenthal [w:] Mothers, Sisters, Resisters. Oral Histories of Women who Survived the Holocaust, red. B. Gurewitsch, London–Tuscaloosa 1998.
Müller-Madej S., Dziewczynka z listy Schindlera. Oczami dziecka, Kraków 2001.
Pemper M., Prawdziwa historia listy Schindlera, Warszawa 2006.
Polański R., Roman, tłum. K. Szymanowska, P. Szymanowski, Warszawa 1989.
Ringelblum E., Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej, Warszawa 2020.
Szatyn B., Na aryjskich papierach, Kraków 1983.
Baciński A., Akcje organizacyjne arcybiskupa Adama Stefana Sapiehy na polu charytatywnym podczas okupacji niemieckiej (1939–1945) [w:] Księga Sapieżyńska, t. 1: [Archidiecezja krakowska za pasterzowania Adama Stefana Sapiehy], red. J. Wolny, R. Zawadzki, Kraków 1982, s. 293–307.
Berendt G., Cena życia – ekonomiczne uwarunkowania egzystencji Żydów po „aryjskiej stronie”, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
Chwalba A., Kraków w latach 1939–1945, Kraków 2002.
Czajowski J., Kardynał Adam Stefan Sapieha, Wrocław 1997.
Czocher A., W okupowanym Krakowie. Codzienność polskich mieszkańców miasta 1939–1945, Gdańsk 2011.
Dobrzanowski S., Archidiecezja krakowska podczas okupacji niemieckiej 1939–1945 [w:] Księga Sapieżyńska, t. 1: [Archidiecezja krakowska za pasterzowania Adama Stefana Sapiehy], red. J. Wolny, R. Zawadzki, Kraków 1982.
Ferenc M., „Zaiste, nie mogło być gorszej rzeczy, niż być matką w getcie”. Trzy sceny z getta warszawskiego [w:] Rodzina żydowska 1939–1945. Wybrane zagadnienia, red. M. Grądzka-Rejak, K. Zieliński, Warszawa 2024.
Gieroń R., Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej na obszarze województwa krakowskiego w okresie II wojny światowej. Stan badań [w:] Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką. Przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.
Grądzka M., Usiłujemy żyć, jak gdyby nigdy nic. „Aryjskie” losy dwóch Żydówek krakowskich: Ireny Markiewicz i Marii Steczko, zapisane w pamiętnikach [w:] Kobieta i mężczyzna. Jedna przestrzeń – dwa światy, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2015.
Grądzka-Rejak M., Kobieta żydowska w okupowanym Krakowie 1939–1945, Kraków 2016.
Grądzka-Rejak M., Krakowscy Sprawiedliwi. Stan badań i portret zbiorowy [w:] Co warto, co się opłaca. Sprawiedliwi a kolaboranci, red. A. Bartus, Oświęcim 2022.
Grądzka-Rejak M., „Myśmy się nawzajem poznawały po oczach”… Z badań nad strategiami przetrwania kobiet żydowskich funkcjonujących „na powierzchni” po tzw. aryjskiej stronie w okupowanym Krakowie i okolicach, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2015, nr 26.
Grądzka-Rejak M., „Od dłuższego czasu straciłem wszelki kontakt z żydami i żydostwem”. Neofici w okupowanym Krakowie w świetle materiałów Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Grądzka-Rejak M., „Zapewniają, że szukają tylko Boga i swego zbawienia”. Konwersje wśród Żydów w okupowanym Krakowie w latach 1939–1942 [w:] Kościół, Żydzi, jezuici. Wokół pomocy Żydom w czasie II wojny światowej, red. M. Wenklar, Kraków 2021.
Grądzka-Rejak M., „Zdobywczynie życia”. Wybrane aspekty codzienności dziewcząt i kobiet żydowskich podczas okupacji niemieckiej (1939–1942) [w:] Rodzina żydowska 1939–1945. Wybrane zagadnienia, red. M. Grądzka-Rejak, K. Zieliński, Warszawa 2024.
Heksel B., Kocik K., Żegota. Ukryta pomoc, Kraków 2017.
Honigsman J., Zagłada Żydów lwowskich (1941–1944), Warszawa 2007.
Jarkowska A., Brunatna pajęczyna. Agenci Gestapo w okupowanym Krakowie i ich powojenne losy, Kraków 2024.
Jarkowska-Natkaniec A., Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków kolaboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków 2018.
Kotarba R., Niemiecki obóz w Płaszowie 1942–1945, Kraków 2009.
Kotarba R., Żydzi Krakowa w dobie zagłady (ZAL/KL Plaszow), Kraków–Warszawa 2022.
Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu (Polska), red. I. Gutman, Kraków 2009.
Melchior M., Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni „na aryjskich papierach”. Analiza doświadczenia biograficznego, Warszawa 2004.
Nalewajko-Kulikov J., Strategie przetrwania. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy, Warszawa 2004.
Paulsson G.S., Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940–1945), Kraków 2007.
Peleg A., Łabno B., Maria Hochberg-Mariańska [w:] Wojna to męska rzecz? Losy kobiet w okupowanym Krakowie w dwunastu odsłonach, Kraków 2011.
Prekerowa T., Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, oprac. A. Namysło, wyd. 2, Warszawa 2020.
Samsonowska K., Pomoc dla Żydów krakowskich w okresie okupacji hitlerowskiej [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, Warszawa 2006.
Samsonowska K., Pomoc Żydom i ratowanie ich w Krakowie w okresie okupacji niemieckiej 1939–1945 [w:] Krakowscy Sprawiedliwi. Motywy, postawy, przesłanie, Kraków 2013.
Seweryn T., Wielostronna pomoc Żydom w czasie okupacji hitlerowskiej, „Przegląd Lekarski – Oświęcim” 1967, nr 1.
Skotnicki A.B., Oskar Schindler w oczach uratowanych przez siebie Żydów krakowskich, Kraków 2007.
Stępień M., Dzień powszedni ,,papierowych Żydów” na przykładzie losów H. Fisher i M.M. Mariańskich, http://www.wkj.ihuw.pl/wkj/index.php?page=sekcja-dzien-powszedni-zaglady, dostęp 20 VIII 2018 r.
Swałtek-Niewińska D., Gospodarowanie żydowskimi meblami w Krakowie w latach 1939–1945. Działalność Möbelbeschafftungsamt [w:] Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939–1950, red. J. Grabowski, D. Libionka, Warszawa 2014.
Weitzman L.J., Living on the Aryan Side in Poland. Gender, Passing, and the Nature of Resistance [w:] Women in the Holocaust, red. D. Ofer, L.J. Weitzman, New Haven, CT, 1998.
Bosko Oswald, https://collections.yadvashem.org/en/righteous/4014067, dostęp 16 IV 2025 r.
Kretchmar Hedwig, https://collections.yadvashem.org/en/righteous/4015845, dostęp 16 IV 2025 r.
Madritsch Julius, https://collections.yadvashem.org/en/righteous/4016227, dostęp 16 IV 2025 r.
Nagler Max, https://collections.yadvashem.org/en/righteous/5419489, dostęp 16 IV 2025 r.
Schindler Oskar & Emilie (Pelzl), https://collections.yadvashem.org/en/righteous/4017377, dostęp 16 IV 2025 r.
Titsch Raimund, https://collections.yadvashem.org/en/righteous/4017885, dostęp 16 IV 2025 r.
Vogt Herbert, https://collections.yadvashem.org/en/righteous/4018099, dostęp 16 IV 2025 r.
License
Copyright (c) 2025 Polish-Jewish Studies

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl
Most read articles by the same author(s)
- Martyna Grądzka-Rejak, Aleksandra Namysło, Types of Penalties for Helping Jews between 1939 and 1945. Typology and Overview: German Regulations in Force in Selected Areas of Occupied Europe. A Research Reconnaissance , Polish-Jewish Studies: No. 5 (2024)
- Martyna Grądzka-Rejak, Sylwia Chutnik and Monika Sznajderman, Kwestia charakteru. Bojowniczki z getta warszawskiego (A Matter of Character. Women Combatants from the Warsaw Ghetto) , Polish-Jewish Studies: No. 5 (2024)
- Martyna Grądzka-Rejak, Andrzej Żbikowski, O nadziei, cierpieniu, bólu. Ludność cywilna w czasie powstania w getcie warszawskim (Hope, Suffering, and Pain: The Civilian Population During the Warsaw Ghetto Uprising) , Polish-Jewish Studies: No. 5 (2024)
- Martyna Grądzka-Rejak, The Nations of Occupied Europe Facing the Holocaust . Warsaw, 6–8 December 2017 . Conference Report , Polish-Jewish Studies: No. 1 (2020)
- Martyna Grądzka-Rejak, Painter, Graphic Artist and Wood Engraver (Un)Forgotten. Jakob Steinhardt (1887–1968). Życie i Działalność By Dominik Flisiak , Polish-Jewish Studies: No. 4 (2023)
- Martyna Grądzka-Rejak, The Nations of Occupied Europe Facing the Holocaust, Warsaw, 6–8 December 2017. Conference Report , Polish-Jewish Studies: No. 1 (2020)
- Martyna Grądzka-Rejak, Dominik Flisiak, Antyżydowska zbrodnia w Przedborzu. Pytania, źródła, odpowiedzi, Chrzan 2024, 234 s. , Polish-Jewish Studies: No. 6 (2025)
- Martyna Grądzka-Rejak, Zwrot przestrzenny w badaniach nad Zagładą. Anja Nowak, Violent Space. The Jewish Ghetto in Warsaw, Bloomington: Indiana University Press 2023, 329 s. , Polish-Jewish Studies: No. 6 (2025)
Język Polski
English
Français (France)
Italiano
Deutsch
PDF (Język Polski)
