Zagłada Żydów na terenie Kreis Rawa Ruska
Polish-Jewish Studies, Nr. 6 (2025), pages: 280-322
Publication date: 2025-11-17
https://doi.org/10.48261/PJS250607
Abstract
Tekst stanowi próbę omówienia przebiegu zagłady ludności żydowskiej na jednym z prowincjonalnych obszarów wschodniej części byłego województwa lwowskiego, który w latach 1941–1944 zyskał rangę niemieckiego starostwa okupacyjnego (Kreis Rawa Ruska). Na podstawie dostępnych źródeł archiwalnych, relacji świadków i literatury przedmiotu przedstawiono kolejne etapy tego procesu – od pierwszych aktów przemocy po wkroczeniu Niemców w czerwcu 1941 r., przez utworzenie getta i jego funkcjonowanie, aż po deportacje do obozu w Bełżcu i ostateczną eksterminację. W tekście ukazano zarówno bezpośrednie działania niemieckiego aparatu terroru, jak i postawy miejscowej ludności w kontekście udzielania pomocy ukrywającym się Żydom.
Literaturhinweise
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Akta sprawy GKBZH w Polsce; Akta sprawy OKBZH w Warszawie; Sąd Okręgowy w Warszawie.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie, GKBZH w Polsce; OKBZH w Rzeszowie; Sąd Apelacyjny w Rzeszowie; WUSW w Rzeszowie.
Archiwum Parafii pw. św. Stanisława w Lubaczowie, Parafia lubaczowska w wojnie (1939–1945). Kronika.
Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie, Notacje; Świadectwa.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Żydowska Samopomoc Społeczna; Relacje; Pamiętniki.
Derżawnyj archiw Lwiwśkoji obłasti (Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego), Gubernatorstwo dystryktu Galicja. Departament Zarządzania Wewnętrznego; Sprawozdania z działalności Ortskomendantury w Rawie Ruskiej; Starostwo Obwodu Lwowskiego.
Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiedieracyi (Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie), Akta Rejonowej Komisji ds. Ustalenia i Zbadania Zbrodni Niemiecko-Faszystowskich Najeźdźców w Rejonie Rawskim.
Rossijskij gosudarstwiennyj wojennyj archiw (Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe), Raporty.
United States Holocaust Memorial Museum Collection w Waszyngtonie, Relacje.
USC Shoah Foundation – Institute of Visual History and Education, Notacje, Zbiory Zdzisława Pizuna, Kronika parafii w Rawie Ruskiej.
Amtliches Gemeinde und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement, Distrikt Galizien, Krakau 1943, https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/36451/edition/64122/content, dostęp 24 X 2024 r.
Amtliches Fernsprechbuch für das Generalgouvernement. Herausgeben von der Deutschen Post Osten, Ausgabe 1942, Krakau 1942, https://bc.radom.pl/dlibra/publication/1269/edition/1230/content, dostęp 24 X 2024 r.
Katzmann F., Rozwiązanie kwestii żydowskiej w dystrykcie Galicja, oprac. A. Żbikowski, Warszawa 2001.
Pismo Wydziału Spraw Ogólnych i Organizacyjnych Prezydium ŻSS w Krakowie do Delegatury ŻSS w Lubaczowie, 17 IV 1942 r., AŻIH, 211/642, oprac. W. Wierzbieniec [w:] Wojna i pamięć. Przewodnik po miejscach pamięci narodowej na terenie powiatu lubaczowskiego. Materiały z sympozjum naukowego zorganizowanego w dniu 4 września 2009 r. w 70. rocznicę wybuchu II wojny światowej w Muzeum Kresów w Lubaczowie, red. S.P. Makara, B. Woch, J. Mazur, Lubaczów 2009 („Biblioteka Muzeum Kresów w Lubaczowie”, t. 4). „Rocznik Lekarski Rzeczypospolitej Polskiej” 1938 (Warszawa).
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 14 lipca 1934 r. o podziale powiatu rawskiego w województwie lwowskim na gminy wiejskie, DzU 1934, nr 64, poz. 550.
Rozporządzenie Wyższego Dowódcy SS i Policji w GG o tworzeniu żydowskich dzielnic mieszkaniowych w Okręgach Radom, Krakau i Galizien z 14 XI 1942 r. [w:] „Żegota”. Rada Pomocy Żydom 1942–1945. Wybór dokumentów poprzedzony wywiadem Andrzeja Friszke z Władysławem Bartoszewskim, oprac. A.K. Kunert, Warszawa 2002.
„Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” 1941, nr 67, http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/plain-content?id=7863, dostęp 24 X 2024 r.
Berger D., Wspomnienia dla przyszłych pokoleń [w:] Sefer zikaron le-kehilat Rawa Ruska ve-ha-seviva / Rawa Ruska memorial book, red. A.M. Ringel, I.Z. Rubin, Tel Awiw 1973.
Botner L., Z życia lubaczowskiego podczas okupacji niemieckiej, oprac. H. Olicka, „Kalendarz Żydowski – Almanach 1992–1993” 1992 (Warszawa).
Borwicz M.M., Uniwersytet zbirów. Rzecz o obozie janowskim we Lwowie 1941–1944, Kraków 2014.
Friedman B.Z., Przez co przeszliśmy [w:] Sefer zikaron le-kehilat Rawa Ruska ve-ha-seviva / Rawa Ruska memorial book, red. A.M. Ringel, I.Z. Rubin, Tel Awiw 1973.
Haskell R., Jak zostałam uratowana [w:] Sefer zikaron le-kehilat Rawa Ruska ve-ha-seviva / Rawa Ruska memorial book, red. A.M. Ringel, I.Z. Rubin, Tel Awiw 1973.
Huberband R.S., Z książki „Kiddush HaShem” [w:] Sefer zikaron le-kehilat Rawa Ruska ve-ha-seviva / Rawa Ruska memorial book, red. A.M. Ringel, I.Z. Rubin, Tel Awiw 1973.
Kopf M., Tamten czas. Część V, Lubaczów. Rok 1942, „Rocznik Lubaczowski” 2007, t. 11–12.
Kopf M., Tamten czas. Część VI, Lubaczów. Rok 1943, „Rocznik Lubaczowski” 2008, t. 13–14.
Lewin K.I., Przeżyłem. Saga Świętego Jura spisana w roku 1946 przez syna rabina Lwowa, red. B. Toruńczyk, Warszawa 2006.
Lewin K.I., Rawa Ruska pod nazistowską okupacją [w:] Sefer zikaron le-kehilat Rawa Ruska ve-ha-seviva / Rawa Ruska memorial book, red. A.M. Ringel, I.Z. Rubin, Tel Awiw 1973.
Olbromski E., Nad Lubaczówką. Eseje – wspomnienia, Marki 2009.
Sambol W., Fragmenty pamiętnika [w:] Sefer zikaron le-kehilat Rawa Ruska ve-ha-seviva / Rawa Ruska memorial book, red. A.M. Ringel, I.Z. Rubin, Tel Awiw 1973.
Spetzer Ch., Koniec mojego miasta Rawa Ruska [w:] Sefer zikaron le-kehilat Rawa Ruska ve-ha-seviva / Rawa Ruska memorial book, red. A.M. Ringel, I.Z. Rubin, Tel Awiw 1973.
Szajowski E., Tylko ziemia została ta sama. Lubaczów 1942–1943, „Rocznik Lubaczowski” 2000, t. 9–10.
Unger E., Rawa Ruska i Bełżec na mapie miejsca zniszczenia [w:] Sefer zikaron le-kehilat Rawa Ruska ve-ha-seviva / Rawa Ruska memorial book, red. A.M. Ringel, I.Z. Rubin, Tel Awiw 1973.
Wallfuss J., Moja próba. Z dziennika 1939–1942 [w:] Sefer zikaron le-kehilat Rawa Ruska ve-ha-seviva / Rawa Ruska memorial book, red. A.M. Ringel, I.Z. Rubin, Tel Awiw 1973.
Bańbor J., Przewodnik po niemieckich źródłach i materiałach do historii ziemi lubaczowskiej podczas niemieckiej okupacji w latach 1939–1944 (wybór źródeł), „Rocznik Lubaczowski” 2008, t. 13–14.
Bas I., Lelyk Ch. [Бас I., Лелик X.], Zhyttya ta zahybel’ yevreys’koyi hromady (na prykladimista Ravy-Rus’koyi) [Життя та загибель єврейської громади (на прикладі міста Рави-Руської)], L’viv [Львів] 2013.
Berenstein T., Eksterminacja ludności żydowskiej w dystrykcie Galicja (1941–1943), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1967, nr 1 (61).
Bereza T., Zapomniane ofiary „Siczy”. Las Niwki koło Lubaczowa, lato 1941 roku, „Gazeta Horyniecka” 2017, nr 47.
Bonusiak W., Polska podczas II wojny światowej, Rzeszów 1999.
Crisci A., Kruglov A., Lubaczów [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, red. G.P. Megargee, M. Dean, t. 2, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
Curilla W., Der Judenmord in Polen und die deutsche Ordnungspolizei 1939–1945, Paderborn 2011.
Desbois P., The Holocaust by Bullets. A Priest’s Journey to Uncover the Truth Behind the Murder of 1.5 Million Jews, New York 2008.
Dolhanov P. [Долганов П.], Rava-Rus’ka. Zhyttya ta zahybel’ yevreys’koyi hromady [Рава-Руська. Життя та загибель єврейської громади], Kyyiv [Київ] 2023.
Hanus W., Działalność volksdeutschów Władysława Seredyńskiego i jego syna Romana w świetle zachowanych akt procesu karnego z dekretu sierpniowego. Przyczynek do dziejów okupacji niemieckiej ziemi lubaczowskiej, „Polish-Jewish Studies” 2022, t. 3.
Hanus W., Edmunda Łukawieckiego strategia przetrwania w lasach lubaczowskich i Puszczy Solskiej w latach wojny i okupacji [w:] Człowiek twórcą historii, t. 4: Społeczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej w XX w., red. C. Kuklo, W. Walczak, Białystok 2024.
Hanus W., Sprawiedliwi z Rawy Ruskiej. Fryderyk i Maria Czerwieniowie, Bazyli Chmielewski, „Biuletyn IPN” 2022, nr 3 (196).
Honigsman J., Zagłada Żydów lwowskich (1941–1944), Warszawa 2007.
Kholokost na territorii SSSR. Entsiklopediya [Холокост на территории СССР. Энциклопедия]. red. I. A. Al’tman [И.А. Альтман], Moskva [Москва] 2009.
Khonigsman Y., [Хонигсман Я.], Katastrofa yevreystva Zapadnoy Ukrainy: yevrei Vostochnoy Galitsii, Zapadnoy Volyni, Bukoviny i Zakarpat’ya v 1933–1945 gg. [Kатастрофа еврейства Западной Украины: евреи Восточной Галиции, Западной Волыни, Буковины и Закарпатья в 1933–1945 гг.], L’vov [Львов] 1998.
Hryciuk G., Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005.
Hryciuk G., Stoćkyj J., Studia nad demografią historyczną i sytuacją religijną Ukrainy, Lublin 2000.
Iszchułow J., Zagłada Żydów w mieście i powiecie Rawa Ruska, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1977, nr 2 (102).
Koper M., Lubycza Królewska. Zagłada i próba upamiętnienia społeczności żydowskiej dawnego miasteczka, „Studia Żydowskie. Almanach” 2012, R. 2, nr 2.
Koper M., Zapomniany sztetl – Lubycza Królewska. Śladami nieistniejącego miasteczka [w:] Żydzi w Zamościu i na Zamojszczyźnie. Historia – kultura – literatura, red. W. Litwin, M. Szabłowska-Zaremba, S.J. Żurek, Lublin 2012.
Kruglov A.I., [Круглов А. И.], Rava Russkaya [Rava-Russkaya] [w:] Kholokost na territorii SSSR. Entsiklopediya [Холокост на территории СССР. Энциклопедия], red. I.A. Al’tman [И.А. Альтман], Moskva [Москва] 2009.
Kruglov A., Dean M., Rawa Ruska [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, red. G.P. Megargee, M. Dean, t. 2, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu, Polska, t. 1, red. I. Gutman, Kraków 2009.
Kubrak Z., Dzieje Lubaczowa. Lubaczów od czasów najdawniejszych do lipca 1944 r., t. 1, Rzeszów 2016.
Kubrak Z., Holokaust w Oleszycach, „Rocznik Lubaczowski” 2007, t. 11–12.
Kuwałek R., Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin 2010.
Kuwałek R., Obóz zagłady w Bełżcu 1941–1943 [w:] Bełżec przez dzieje, red. A. Urbański, Lublin 2008.
Lavee (Łukawiecki) S., Oddział niezwyciężonych. Drużyna żydowskich partyzantów Armii Krajowej pod dowództwem Edmunda Łukawieckiego w latach 1941–1944, Rzeszów 2018.
Pinkas hakehillot Polin. Entsiklopedyah shel ha-yishuvim ha-Yehudiyim le-min hivasdamve-`ad le-ahar Sho’at Milhemet ha-`olam ha-sheniyah, Rawa Ruska, red. D. Dąbrowska, A. Wein, A. Weiss, Jerusalem 1980, https://www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_poland/pol2_00498.html, dostęp 24 X 2024 r.
Pohl D., Nationalsozialistische Judenvernichtung in Ostgalizien 1941–1944, München 1997.
Rączy E., Witowicz I., Polacy ratujący Żydów na Rzeszowszczyźnie w latach 1939–1945 / Poles Rescuing Jews in the Rzeszów Region in the Years 1939–1945, Rzeszów 2011.
Regev O., A rzeka nadal płynie, Lublin 2014.
Roth M., Herrenmenschen. Die deutschen Kreishauptleute im besetzen Polen – Karrierewege, Herrschaftspraxis und Nachgeschichte, Göttingen–Wallstein 2009.
Sefer zikaron le-kehilat Rawa Ruska ve-ha-seviva / Rawa Ruska memorial book, red. A.M. Ringel, I.Z. Rubin, Tel Awiw 1973.
Schenk D., Noc morderców. Kaźń polskich profesorów we Lwowie i Holocaust w Galicji Wschodniej, Kraków 2011
Sygowski P., Trzciński A., Żydzi lubaczowscy i ich cmentarz, „Rocznik Lubaczowski” 1998, t. 8.
Szyprowski B., Czechosłowackie grupy SOE i zamach na Heydricha HHhH, Warszawa 2020.
The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, red. G.P. Megargee, M. Dean, t. 2, cz. A, Bloomington–Indianapolis 2012.
The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, t. 2, red. G. Miron, S. Shulhani, Jerusalem 2009.
Urbański K., Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim, Kraków 2004.
Wierzbieniec W., Formy szukania pomocy i możliwości egzystencji przez Żydów w okresie Holocaustu na terenie obecnego powiatu lubaczowskiego – wybrane aspekty [w:] Wojna i pamięć. Przewodnik po miejscach pamięci narodowej na terenie powiatu lubaczowskiego. Materiały z sympozjum naukowego zorganizowanego w dniu 4 września 2009 r. w 70. rocznicę wybuchu II wojny światowej w Muzeum Kresów w Lubaczowie, red. S.P. Makara, B. Woch, J. Mazur, Lubaczów 2009 („Biblioteka Muzeum Kresów w Lubaczowie”, t. 4).
Wierzbieniec W., Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym, Rzeszów 2003.
Zabierowski S., Szebnie. Dzieje obozów hitlerowskich, Rzeszów 1985.
Butrym V., „Stalag 325 w Rawie Ruskiej obiektem »czarnej«” turystyki; 27 VI 2017 r., praca licencjacka napisana w PWSZ w Zamościu pod kierunkiem prof. dr. hab. Waldemara Martyna.
Als Panzerjäger im Fronteinsatz (DVD), reż. K. Höffkes, 2008 r.
Rawa Ruska – akcja „Reinhardt”, https://teatrnn.pl/ar/rawa-ruska-akcja-reinhardt/, dostęp 30 XI 2024 r.
Yad Vashem – The World Holocaust Remembrance Center, The Righteous Among the Nations database, https://collections.yadvashem.org/en/righteous, dostęp 30 XII 2024 r.
Zakhyst i memorializatsiya mist’ masovykh vbyvst yevreyiv Ukrayiny [Захист і меморіалі-зація мість масових вбивст євреїв України], http://protecting-memory-ua.org/, dostęp 18 XII 2024 r.
Lizenz
Copyright (c) 2025 Polish-Jewish Studies

Dieses Werk steht unter der Lizenz Creative Commons Namensnennung - Nicht-kommerziell - Keine Bearbeitungen 4.0 International.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl
Am häufigsten gelesenen Artikel dieser/dieses Autor/in
- Wojciech Hanus, „Choć nawet w ludzkim rozumieniu doznali kaźni, nadzieja ich pełna jest nieśmiertelności”. Sprawozdanie z działalności Instytutu Pamięci Narodowej w związku z uroczystą beatyfikacją Rodziny Ulmów , Polish-Jewish Studies: Nr. 5 (2024)
- Wojciech Hanus, Działalność volksdeutschów Władysława Seredyńskiego i jego syna Romana w świetle zachowanych akt procesu karnego z dekretu sierpniowego. Przyczynek do dziejów okupacji niemieckiej ziemi lubaczowskiej , Polish-Jewish Studies: Nr. 3 (2022)
- Wojciech Hanus, Sprawozdanie z działalności Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie w związku z XVII Obchodami Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu na Podkarpaciu (20-30 stycznia 2025 r.) , Polish-Jewish Studies: Nr. 6 (2025)
Język Polski
English
Français (France)
Italiano
Deutsch
PDF (Język Polski)
