Ansehen Nr. 5 (2024)

Nr. 5 (2024)

ISSN:
2719-4086

eISSN:
2957-1413
Section: Studia

Kary za pomoc udzielaną Żydom w latach 1939–1945. Typologia i zarys niemieckich przepisów na wybranych obszarach okupowanej Europy. Rekonesans badawczy

Polish-Jewish Studies, Nr. 5 (2024), pages: 17-86

Publication date: 2024-12-18

https://doi.org/10.48261/PJS240502

Abstract

Pomoc udzielana ludności żydowskiej w różnych europejskich krajach okupowanych przez III Rzeszę od wielu już lat stanowi przedmiot zainteresowania historyków i badaczy innych dziedzin nauki. W sposób szczególny dotyczy to rodzimych badaczy. Analiza opracowań wskazuje, że większość z nich dotyczy stosunku lokalnych społeczeństw nieżydowskich do Zagłady i akcentuje głównie chwalebne postawy i ich bohaterów, których czyny były czasem wpisywane w kontekst dziejowy i rzeczywistość okupacyjną danego państwa. Zagadnieniem, które pozostaje na marginesie tych badań, jest temat odpowiedzialności karnej i cywilnej za pomoc udzielaną Żydom, wprowadzonej przez władze nazistowskie lub rządy współpracujące z III Rzeszą. Niniejszy artykuł ma na celu zebranie i przedstawienie dotychczasowego stanu wiedzy na temat konsekwencji grożących za udzielanie różnego rodzaju wsparcia ludności żydowskiej w wybranych krajach Europy Zachodniej i Półwyspu Bałkańskiego, w których problem ten był najbardziej dostrzegalny i dzięki temu został najgruntowniej zbadany przez historyków. Analizie poddano przypadki następujących obszarów: Serbii, Niezależnego Państwa Chorwackiego, Albanii, Grecji, Francji (strefy okupowanej i państwa Vichy), Belgii i Holandii. Istotną część artykułu zajmuje także omówienie stanu prawnego w zakresie represji za pomoc w Generalnym Gubernatorstwie.


Archiwum Akt Nowych, 1335/104.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Główna Komisja, 73/43, 141/51/10, 196/333, 196/334, 362/633.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, 141/74.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Oddział w Bochni, 30/182/113.

Archiwum Państwowe w Radomiu, 1192/481.

Archiwum Yad Vashem, M.31.2/9178, M.41, 3/48.

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, 241/13, 241/228, 241/268, 301/2305, /4701, MGW-A/331.

Verordnungsblatt für das Generalgouvernement (Dziennik rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa) 1941, nr 99.

Policyjne rozporządzenie o stworzeniu żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Okręgu Warschau i Lublin z dnia 28 października 1942 r., Verordnungsblatt für das Generalgouvernement 1942, nr 94.

Trzecie rozporządzenie o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie z dn. 15 X 1941 r., Verordnungsblatt für das Generalgouvernement (Dziennik rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa) 1941, nr 99.

Ahmed Sadiq-Šaralop, https://collections.yadvashem.org/en/righteous/4017307.

Aleksiun N., Polska i zagraniczna historiografia na temat stosunków polsko-żydowskich w okresie drugiej wojny światowej, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2005, nr 1.

Arczyński M., Balcerak W., Kryptonim „Żegota”. Z dziejów pomocy Żydom w Polsce 1939–1945, Warszawa 1979.

Baron L., The Dutchness of Dutch Rescuers: The National Dimension of Altruism Embracing the Other: Philosophical, Psychological, and Historical Perspectives on Altruism, 1992.

Bartoszewski W., Lewinówna Z., Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, Kraków 1966 (wyd. 2, Kraków 1969).

Bartulin N., Honorary Aryans. National-Racial Identity and Protected Jews in the Independent State of Croatia, New York 2013.

Bar-Zohar M., Beyond Hitler’s Grasp: The Heroic Rescue of Bulgaria’s Jews, Holbrook (Massachusetts) 1998.

Becker M., Sądownictwo niemieckie i jego rola w polityce okupacyjnej na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy 1939–1945, Warszawa 2020.

Benbassa E., The Jews of France. A History from Antiquity to the Present, Princeton (New Jersey) 1999.

Berendt G., Beyond human imagination. The married couple of Wołosiańscy from Drohobych as an instance of individual assistance given to many Jews during German occupation in 1939–1945 [w:] Poles saving Jews during World War II, red. K. Cegielska, Z. Klafka, Toruń 2016.

Berendt G., Cena życia – ekonomiczne uwarunkowania egzystencji Żydów po „aryjskiej stronie”, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.

Berendt G., Żydzi zbiegli z gett i obozów śmierci [w:] Zagłada Żydów na polskiej prowincji, red. A. Sitarek, M. Trębacz, E. Wiatr, Łódź 2012.

Berenstein T., Rutkowski A., O ratownictwie Żydów przez Polaków w okresie okupacji hitlerowskiej, „Biuletyn ŻIH” 1960, nr 3 (35).

Bielawski W., Zbrodnie na Polakach dokonane przez hitlerowców za pomoc udzielaną Żydom, Warszawa 1987.

Bikont A., Nigdy nie byłaś Żydówką. Sześć opowieści o dziewczynkach w ukryciu, Wołowiec 2023.

Brama Grodzka Teatr NN, https://teatrnn.pl/wydarzenia/wydarzenie/rozporzadzenie-o-zakazie-opuszczania-gett/.

Bruttmann T., Polityka antyżydowska, „ostateczne rozwiązanie” i pomoc udzielana Żydom we Francji Vichy w latach 1940–1945, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2015, nr 11.

Chary F.B., The Bulgarian Jews and the final solution, 1940–1944, Pittsburgh 1972.

Chodakiewicz M.J., Żydzi i Polacy 1918–1955. Współistnienie – Zagłada – komunizm, Warszawa 2000.

Croes M., Zagłada Żydów w Holandii a odsetek ocalałych, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.

Czekalski T., Bałkańska ziemia obiecana? Problem Holokaustu w albańskich badaniach nad przeszłością, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2015, t. 11.

„Dalej jest noc”. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 1–2, red. B. Engelking, J. Grabowski, Warszawa 2018.

Datner Sz., Las sprawiedliwych, Warszawa 1968.

Datner Sz., Zagłada Białegostoku i Białostocczyzny. Notatki dokumentalne, Warszawa 2023.

Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945, t. 9: Polen: Generalgouvernment August 1941–1945, oprac. K.P. Friedrich, München 2014; t. 14, red. S. Berger, S. Schmid, E. Lewin, M. Vassilikou, Oldenbourg 2017.

Engelking B., Jest taki piękny słoneczny dzień. Losy Żydów szukających ratunku na polskiej wsi 1942–1945, Warszawa 2011.

Engelking B., Życie codzienne Żydów w miasteczkach dystryktu warszawskiego [w:] Prowincja Noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007.

Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, wyd. T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski, Warszawa 1957.

Ferenc M., „Każdy pyta, co z nami będzie”. Mieszkańcy getta warszawskiego wobec wiadomości o wojnie i Zagładzie, Warszawa 2021.

Fischer B.J., Albania at War 1939–1945, [London] 1999.

Friedman Ph., Ukrainian-Jewish Relations During The Nazi Occupation [w:] The Nazi Holocaust: Public Opinion and Relations to Tho Jews in Nazi Europe, vol. 1, ed. M.R. Marrus, Published by K.G. Saur, Berlin 1989.

Frusetta J., The Final Solution in southeastern Europe: Between Nazi catalysts and local motivations [w:] The Routledge History of Holocaust, red. J.C. Friedman, London – New York 2011.

Gerhman N.H., Besa. Muslim who seved Jews in World War II, New York 2008.

Gilbert M., The Righteous The Unsung Heroes of The Holocaust, Henry Holt and Co, New York 2003.

Gitman E., When Courage prevailed. The Rescue and Survival of Jews in the Independent State of Croatia 1941–1945, St. Paul 2011.

Goldstein I., Goldstein S., The Holocaust in Croatia, Pittsburgh 2016.

Grabowski J., Judenjagdt. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa 2011.

Graczyk K., Sondergericht Kattowitz Sąd Specjalny w Katowicach 1939–1945, Warszawa 2020.

Grądzka-Rejak M., Namysło A., Prawodawstwo niemieckie wobec Polaków i Żydów na terenie Generalnego Gubernatorstwa oraz ziem wcielonych do III Rzeszy. Analiza porównawcza [w:] Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa, seria: „Pomoc Żydom na ziemiach polskich podczas okupacji niemieckiej”, t. 1, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa 2022.

Grądzka-Rejak M., Namysło A., Relacje polsko-żydowskie w okresie II wojny światowej. Kontekst i uwarunkowania [w:] Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, red. M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warszawa 2019.

Grądzka-Rejak M., „Myśmy się nawzajem poznawały po oczach”… Z badań nad strategiami przetrwania kobiet żydowskich funkcjonujących „na powierzchni” po tzw. aryjskiej stronie w okupowanym Krakowie i okolicach, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2015, nr 26.

Grądzka-Rejak M., „Od dłuższego czasu straciłem wszelki kontakt z żydami i żydostwem”. Neofici w okupowanym Krakowie w świetle materiałów Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.

Gross J.T., „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię [w:] idem, Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów 1939–1948, Kraków 2001.

Heim S., The Holocaust in the European Context. Using Experiences from Other Countries for The Persecution of Jews in Serbia [w:] Eskalacija u Holokaust: Od streljačkih vodova do gasnog kamiona koncentracionog logora na Sajmištu: Dve odlučujuće faze Holokausta u Srbiji / Escalating into Holocaust. Two defining phases of the Holocaust in Serbia, ed. Vjeran Pavlaković, Belgrad 2017.

Henry P., We only know men. The rescue of Jews in France during the Holocaust, Washington 2014.

Hilberg R., Zagłada Żydów europejskich, t. 2, Warszawa 2018.

Iranek-Osmecki K., Kto ratuje jedno życie… Polacy i Żydzi 1939–1945, Warszawa 1981.

Ivanković M., Stojanović A., Anti-Semitic propaganda and legislation in Serbia… 1939–1942: content, scale, aims and role of the German factor, „Istorija 20. Veka” 2019, t. 37, nr 2; https://www.jevrejskadigitalnabiblioteka.rs/bitstream/handle/123456789/1380/AntisemitskaPropaganda.pdf?sequence=1&isAllowed=y.

Jackson J., France. The Dark Years 1940–1944, Oxford 2003.

Janicka E., Obserwatorzy uczestniczący zamiast świadków i rama zamiast obrzeży. O nowe kategorie opisu polskiego kontekstu Zagłady, https://journals.openedition.org/td/9631

Jarkowska-Natkaniec A., Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków kolaboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków 2017.

„Jewish Telegraphic Agency. Daily news Bulletin”, 13 I 1942 r., nr 10; 19 X 1942 r., nr 241; 26 XI 1943 r., nr 273; 26 XI 1943 r., nr 102.

Joop Westerweel, https://www.yadvashem.org/yv/en/exhibitions/righteous-teachers/westerweel.asp?WT.mc_id=wiki.

Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych, 1939–1950, red. J. Grabowski, D. Libionka, Warszawa 2014.

Koprowska K., Postronni? Zagłada w relacjach chłopskich świadków, Kraków 2018.

Kotani A., A History of Jews in Albania, Lulu 2012.

Kowalska-Leder J., „Coraz to nowe żądania, coraz to nowe grymasy”. Relacja władzy i podporządkowania między Polakami a Żydami w kryjówkach po aryjskiej stronie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12.

Kowalska-Leder J., Nie wiem, jak ich mam cenić. Strefa ambiwalencji w świadectwach Polaków i Żydów, Warszawa 2019.

Kto w takich czasach Żydów przechowuje?… Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w okresie okupacji niemieckiej, red. A. Namysło, Warszawa 2009.

Landau L., Kronika lat wojny i okupacji, t. 2: Grudzień 1942 – czerwiec 1943, Warszawa 1962.

Levy M.F., A Tangled Tale: The Survival of Serbian Jews during World War II, „Serbian Studies: Journal of the North American Society for Serbian Studies” 2013, nr 27.

Libionka D., Polskie piśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom (1945–2008), „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, z. 4.

Libionka D., Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Zarys problematyki, Lublin 2017.

Lindeman Y., Al lor Nothing. The Rescue Mission of Joop Westerweel [w:] Making a difference: rescue and assistance during the Holocaust: essays in honor of Marion Pritchard, red. D. Scrase, W. Mieder, K. Quimby Johnson, Burlington 2005.

Longerich P., Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews, Oxford 2010.

Łowicz [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos during the Holocaust, [Jerusalem] 2009.

Łyszczarz M., „Sosnowiec w okresie okupacji hitlerowskiej (4 IX 1939 r. – 27 I 1945 r.). Szkice monograficzne”, Sosnowiec 1970, mps w zbiorach Biblioteki IPN Oddział w Katowicach.

Markiel T., Skibińska A., „Jakie to ma znaczenie, czy zrobili to z chciwości?” Zagłada domu Trynczerów, Warszawa 2011.

Marrus M., Paxton R., Vichy France and the Jews, New York 1981.

Melchior M., Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni „na aryjskich papierach”. Analiza doświadczenia biograficznego, Warszawa 2004.

Mędykowski W., Przeciw swoim. Wzorce kolaboracji żydowskiej w Krakowie i okolicy, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2006, nr 2.

Michman J., Historical Introduction [w:] The Encyklopedia of the Righteous Among the Nations: Belgium, red. I. Gutman, D. Michman, S. Bender, vol. d., D. Michman, Yad Vashem 2005.

Młynarczyk J.A., Piątkowski S., Cena poświęcenia. Zbrodnie na Polakach za pomoc udzielaną Żydom w rejonie Ciepielowa, Kraków 2007.

Mojzes P., Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the Twentieh Century, Lanham (MD) 2015.

Moore B., Victims and survivors: the Nazi persecution of the Jews in the Netherlands, 1940–1945, London – New York 1997.

Musiał B., Kto dopomoże Żydowi…, Poznań 2019.

Nalewajko-Kulikov J., Strategie przetrwania. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy, Warszawa 2004.

Namysło A., Persecution of Polish Citizens for Providing Help to Jews in the Light of Procedural Files of German Special Courts [w:] The Holocaust and Polish-Jewish Relations. Selected Issue, red. M. Grądzka-Rejak, A. Sitarek, Warszawa 2018.

Namysło A., Represje na polskich obywatelach za udzielanie pomocy ludności żydowskiej w świetle niemieckich akt procesowych [w:] Zagłada Żydów na polskiej prowincji, red. A. Siatrek, M. Trębacz, E. Wiatr, Łódź 2012.

Nidam-Orvieto I., Steinfeldt I., The Rescue of Jews in Albania Through the Perspective of the Yad Vashem Files of the Righteous Among the Nations, za: https://www.yadvashem.org/righteous/resources/rescue-of-jews-in-albania-through-yad-vashem-files.html.

Paldiel M., The Rescue of Jewish Children in Belgium During World War II [w:] Belgium and the Holocaust. Jews. Belgians. Germans, red. D. Michman, Jerusalem 1998.

Pero Javanović, https://collections.yadvashem.org/en/righteous/4015481.

Petelewicz J., Dzieje ludności żydowskiej w Łowiczu 1939–1945, cz. 1, „Teka Historyka” 1998, z. 11; cz. 2, „Teka Historyka” 1998, z. 12.

Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, Warszawa 2006.

Polacy–Żydzi 1939–1945, red. S. Wroński, M. Zwolakowa, Warszawa 1971.

Poliakov L., Jews under the Italian Occupation, New York 1983.

Prekerowa T., Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, Warszawa 1982.

Presser J., Ashes in the Wind: The Destruction of Dutch Jewry, Detroit 1988.

Radchenko Y., „The Poglavnik… Raises His Heroic Right Hand in Honor of Ukraine”: Ustaša-Melnykite Cooperation in the Genocide in the Independrnt State of Croatia, 1941–1945, „Yad Vashem Studies” 2021, vol. 49, issue 2.

Rączy E., Historiografia polska przełomu XX i XXI stulecia wobec Zagłady Żydów oraz stosunków polsko-żydowskich. Zarys problematyki, „Białostockie Teki Historyczne” 2017.

Rączy E., Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie 1939‒1945, Rzeszów 2008.

Relacje o pomocy udzielanej Żydom przez Polaków w latach 1939–1945, wybór i oprac. S. Piątkowski, t. 1–7, Lublin–Warszawa 2018–2023.

Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, t. 1, red. M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warszawa 2019; wersja angielska: Persecution for providing help to Jews in occupied Polish territories during World War II, vol. 1, ed. by M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warsaw 2022.

Ristović M., Jews in Serbia during World War Two: Between „The Final solution to the Jewish Question” and „The Righteous among Nations” [w:] M. Fogell, M. Ristović, M. Koljanin, Serbia. Rightous among Nations, Belgrade 2010.

Ristović M., Yugoslav Jews fleeng the Holocaust 1941–1945 [w:] Remembering for the Future. The Holocaust in an Age of Genocide, red. J.K. Roth, E. Maxwell, M. Levy, W. Whitworth, London 2001.

Sarner H., Rescue in Albania. One hundred percent of Jews in Albania rescued from Holocaust, California 1997.

Schippers H., Westerweel Group: Non-Conformist Resistance Against Nazi Germany. A Joint Rescue Effort of Dutch Idealists and Dutch-German Zionists, Oldenbourg 2019.

Shchupak I., The Rescue of Jews from the Nazi Genocide by the Inhabitants of Eastern Galicia, „European Spatial Research and Policy” 2021, t. 28.

Shinani S., Albanians and Jews: the protectionand salvation: a monographic study, Tirana 2014.

Shmid S., The Holocaust in Serbia in the European Context: the Serbian Case as a Part of Shared European Past [w:] Eskalacija u Holokaust: Od streljačkih vodova do gasnog kamiona koncentracionog logora na Sajmištu: Dve odlučujuće faze Holokausta u Srbiji / Escalating into Holocaust. Two defining phases of the Holocaust in Serbia, ed. Vjeran Pavlaković, Belgrad 2017.

Solidarität und Hilfe für Juden während der NS-Zeit. Regionalstudien, t. 1: Polen, Rumänien, Griechenland, Luxemburg, Norwegen, Schweiz, red. W. Benz, J. Wetzel, Berlin 1996; t. 2: Ukraine, Frankreich, Böhmen und Mähren, Österreich, Lettland, Litauen, Estland, Berlin 1998; t. 3: Dänemark, Niederlande, Spanien, Portugal, Ungarn, Albanien, Weißrußland, Berlin 1999; t. 4: Slowakei, Bulgarien, Serbien, Kroatien mit Bosnien und Herzegowina, Belgien, Italien, Berlin 2004.

Speek S., za: https://www.yadvashem.org/yv/en/exhibitions/righteous-women/spaak.asp.

Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.

Szpytma M., Sprawiedliwi i ich świat. Markowa w fotografii Józefa Ulmy, wyd. 2, poprawione i uzupełnione, Kraków 2015.

Szpytma M., Zbrodnie na ludności żydowskiej w Markowej w 1942 roku w kontekście postępowań karnych w latach 1949–1954, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2014, t. 23, nr 40.

Szuchta R., Trojański P., Holokaust. (Nie)odrobiona lekcja historii, Warszawa–Kraków 2023.

Those Who Helped. Polish Rescuers of Jews During the Holocaust, red. R. Walczak, H. Muszyński, J.P. Śliwczyński, I. Borowicz, T. Prekerowa, cz. 3, Warszawa 1997.

Tomasevich J., War and Revolution in Yugoslavia 1941–1945: Occupation and Collaboration, Stanford 2001.

Tucović R., Collaboration of the special police in the implementation of the „Final Solution” in Occupied Serbia (1941–1944), „LIMES+” 2018, t. XV, nr 2–3, https://www.academia.edu/41920162/HOLOCAUST_AND_RESTITUTION_IN_FORMER_YUGOSLAVIA_Legal_and_Historical_Challenges.

Tumpej Andrej, https://beotura.rs/en/andrej-tumpej-pravednik-medju-narodima/.

Tumpej Andrej, https://collections.yadvashem.org/en/righteous/4045495.

Tzafleris N., Persecution and Rescue of the Jews of Volos during the Holocaust in Greece (1943–1944) [w:] Hiding, Sheltering, and Borrowing Identities. Avenues of Rescue during the Holocaust, red. D. Michman, Jerusalem 2017.

Van Den Wijngaert M., The Belgian Catholics and the Jews During the German Occupation 1940–1944 [w:] Belgium and the Holocaust. Jews. Belgians. Germans, red. D. Michman, Jerusalem 1998.

Vid i Anto Milošević [w:] Holocaust in Yugoslavia, red. N. Fogel, Kragujevac 2013 bp.

Vidakovic-Petrov K., The Holocaust in Yugoslavia: Questions of Identity [w:] Hiding, Sheltering and Borrowing Identities. Avenues of Rescue during the Holocaust, red. D. Michman, Jerusalem 2017.

Zagłada Żydów na polskiej prowincji, red. A. Sitarek, M. Trębacz, E. Wiatr, Łódź 2012.

Zaremba M., Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków–Warszawa 2013.

Zucotti S., The Holocaust, the French, and the Jews, Lincoln (Nebraska) 1999.

Żbikowski A., U genezy Jedwabnego. Żydzi na Kresach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej, wrzesień 1939 – lipiec 1941, Warszawa 2006.

Гутман И., Галиль Н., Катастрофа и память о ней, Иерусалим 2007.

Убили односельчан принявших евреев. Акт. Харковская областъ, Дергачевский р-н, Семеновка, [w:] Документы о бвиняют. Холокость: свидетельства Красной Армии, сост. Ф.Д. Свердлов, изд. И.А. Алътман, Москва 1996.

                            Ansehen Nr. 5 (2024)

Nr. 5 (2024)

ISSN:
2719-4086
eISSN:
2957-1413

Data publikacji:
2024-12-18

Dział: Studia