The Departmental Homo Sovieticus in Light of the Celebration of the 10th Anniversary of the Polish People’s Republic
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, No. 22 (2024), pages: 375-403
Publication date: 2025-02-04

Abstract
The article focuses on the processes of commemorating the deceased Public Security Ministry officers in the first post-war decade – since the establishment of the Public Security Department in 1944 to the festivities of the 10th anniversary of the Polish People’s Republic. The discussion concerns the questions: to what extent the security apparatus was an institution of the politics of historical memory, who was the target audience for the activities commemorating the ministry’s officers, what forms those activities took before the 1956 breakthrough, and to what extent the department’s employees fell within the category of the New Man or homo sovieticus.
References
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział we Wrocławiu (AIPN Wr).
Assmann A., Między historią a pamięcią. Antologia, Warszawa 2013.
Bäcker R., Totalitaryzm w Polsce lat 1948–1956, „Czasy Nowożytne” 1999, t. 6.
Besançon A., Anatomia widma. Ekonomia polityczna realnego socjalizmu, tłum. W. Dłuski, Warszawa 1991.
Besançon A., Przekleństwo wieku. O komunizmie, narodowym socjalizmie i jedyności Zagłady, tłum. J. Guze, Warszawa 2000.
Baszkiewicz J., „Nowy człowiek” [w:] J. Baszkiewicz, Państwo. Rewolucja. Kultura polityczna, Poznań 2009.
Baszkiewicz J., Nowy człowiek, nowy naród, nowy świat. Mitologia i rzeczywistość rewolucji francuskiej, Warszawa 1993.
Bendyk E., Kultura zbożowa [w:] Reforma kulturowa. 2020 – 2030 – 2040. Sukces wymaga zmian, red. J. Żakowski, Warszawa 2014.
Bertram Ł., Bunt, podziemie, władza. Polscy komuniści i ich socjalizacja polityczna do roku 1956, Warszawa 2022.
Breczko J., Totalitaryzm a granice plastyczności człowieka, „Sofia” 2010, nr 10.
Chwedoruk R., Polityka historyczna, Warszawa 2018.
Czekiści. Organy bezpieczeństwa w europejskich krajach bloku sowieckiego 1944–1989, red. K. Persak, Ł. Kamiński, Warszawa 2010.
Dubel L., Koncepcja totalitaryzmu w ujęciu Aleksandra Hertza,„Studia Iuridica Lublinensia” 2016, t. 25, z. 3.
Erll A., Kultura pamięci. Wprowadzenie, tłum. A. Teperek, Warszawa 2018.
Grzybowski R., Idea wychowania nowego człowieka (homo sovieticus) i jej odzwierciedlenie w założeniach programowych Wszechzwiązkowej Organizacji Pionierskiej, „Polska Myśl Pedagogiczna” 2018, nr 4.
Gwiżdż M., Aleksandra Zinowiewa koncepcja istoty homo sovieticus. Wymiar psychologiczno-antropologiczny [w:] Kultura rosyjska w ojczyźnie i diasporze. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Lucjanowi Suchankowi, t. 2, red. K. Duda, Kraków 2008.
Heller M., Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki, Paryż 1988.
Kania E., Homo sovieticus: „jednowymiarowy klient komunizmu” czy „fenomen o wielu twarzach”, „Przegląd Politologiczny” 2012, nr 3.
Klementowski R., Anno Fordi ’91, „Czas Fantastyki” 2006, nr 3.
Klementowski R., „Długie ręce służb”. Organa bezpieczeństwa jako aktor pamięci [w:] Od rewolucji do pierestrojki. Transformacje Wschodniej Europy w ostatnim stuleciu, red. M. Gibiec, G. Hryciuk, M. Ruchniewicz, Łomianki 2022.
Klementowski R., Donos jako gatunek. Zarys problematyki [w:] Antropologia donosu, red. J. Syrnyk, R. Klementowski, Wrocław 2017.
Klementowski R., „Duch Czeki”. Prolegomena do dziejów polskiej bezpieki [w:] Dni, które wstrząsnęły światem? Rewolucje w imperium rosyjskim w 1917 r., red. P. Cichoracki, R. Klementowski, M. Ruchniewicz, Wrocław–Warszawa 2019.
Klementowski R., Funkcjonariusze służb specjalnych jako „wspólnota praktyków” [w:] Aparat bezpieczeństwa w perspektywie antropologii władzy i antropologii organizacji, red. R. Klementowski, K. Mikołajczak, J. Syrnyk, Warszawa–Wrocław 2020.
Klementowski R., Habitus ubeka. Kształtowanie wyobrażenia funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa o sobie i instytucji, w której pracowali [w:] Propaganda w PRL i NRD. Tematy, instytucje, kampanie, red. E. Matkowska, R. Klementowski, J. Syrnyk, Wrocław–Warszawa 2019.
Klementowski R., Polityka pamięci historycznej jako droga do utopii [w:] Utopia a edukacja, t. 4: Dysonanse, kontrasty i harmonie wyobrażeń świata możliwego, red. R. Włodarczyk, Wrocław 2020.
Klementowski R., Psy rewolucji – od „Państwa” Platona do „Equilibrium” Kurta Wimmera [w:] W stronę antropologii bezpieki. Nieklasyczna refleksja nad aparatem bezpieczeństwa w Polsce Ludowej, red. J. Syrnyk, A. Klarman, M. Mazur, E. Kłosek, Wrocław 2014.
Klementowski R., „…szli wszędzie, dokąd ich partia posłała…” – „Odzyskiwanie” Ziem Zachodnich w kontekście polityki pamięci historycznej władz po 1945 roku [w:]„Ziemie odzyskane”. W poszukiwaniu nowych narracji, red. E. Kledzik, M. Michalski, M. Praczyk, Poznań 2018.
Klementowski R., Wyniesieni na… „ubeliski”. Refleksje nad miejscami pamięci „utrwalaczy władzy ludowej”, „Zeszyty Etnologii Wrocławskiej” 2016, nr 1 (24).
Kotkiewicz A., Psychoanaliza w służbie komunistycznej utopii. O radzieckim projekcie antropologicznym [w:] Nowy człowiek. Wizje, projekty, języki, red. S. Jasionowicz, Kraków 2017.
Kowalczyk S., Zarys filozofii człowieka, Sandomierz 2002.
Krąpiec A.M., Człowiek i prawo naturalne, Lublin 2009.
Le Bon G., Psychologia tłumu, tłum. B. Kaprocki, Warszawa 1997.
Lewandowski W., Nowy człowiek, zamaskowany niszczyciel. Wizja zagłady dystopijnego państwa w powieści graficznej „V jak Vendetta” Alana Moore’a i Davida Lloyda, „Creatio Fantastica” 2015, nr 3.
Malczewska-Pawelec D., Pawelec T., Rewolucja w pamięci historycznej. Porównawcze studia nad praktykami manipulacji zbiorową pamięcią Polaków w czasach stalinowskich, Kraków 2011.
Mazur M., O człowieku tendencyjnym. Obraz nowego człowieka w propagandzie komunistycznej w okresie Polski Ludowej i PRL 1944–1956, Lublin 2009.
Mażewski L., Posttotalitarny autorytaryzm PRL 1956–1989, Warszawa – Bielsko-Biała 2010.
Michalski P., Homo novus vs Homo vetus w „Utopii” Tomasza Morusa [w:] Nowy człowiek. Wizje, projekty, języki, red. S. Jasionowicz, Kraków 2017.
Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. M. Saryusz-Wolska, R. Traba, Warszawa 2014.
Nierodka P., Józef Tischner w sporze o społeczną naturę człowieka. Homo sovieticus a homo solidaritus, „Studia Philosophiae Christianae” 2012, nr 4.
Nijakowski L., Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny, Warszawa 2008.
Ortega y Gasset J., Bunt mas, tłum. P. Niklewicz, Warszawa 1997.
Pamięć zbiorowa jako czynnik integracji i źródło konfliktów, red. A. Szpociński, Warszawa 2009.
Przeszłość w dyskursie publicznym, red. A. Szpociński, Warszawa 2013.
Siewierska-Chmaj A., Mity w polityce. Funkcje i mechanizmy aktualizacji, Warszawa 2016.
Skrzydło W., Z problematyki zmian w ustroju Polski Ludowej [w:] PRL, czyli Polska w drugiej połowie XX wieku, red. E. Maj, Lublin 2013.
Slotta Ch., Homo Sovieticus, „Zeszyty Naukowe GFPS e.V.” 2015, nr 3.
Sobijanek-Ziętek K., Raj zbudowany na ziemi, czyli koniec utopii i początek antyutopii. Totalitarny paradoks w antyutopii rosyjskiej (Jewgenij Zamiatin, Władymir Wojnowicz, Władymir Sorokin), „Przegląd Wschodni” 2014, t. 14, z. 1 (49).
Strutyński M., Nowy człowiek na nowe czasy. Utopijne wizje kreacji nowego człowieka,„Horyzonty Polityki” 2012, nr 3 (4).
Suchanek L., Homo sovieticus. Świetlana przyszłość. Gnijący Zachód. Pisarstwo Aleksandra Zinowiewa, Kraków 1999.
Sztama P., Inteligenci w bezpiece. Brystygier, Humer, Różański, Warszawa 2017.
Talmon J.L., Źródła demokracji totalitarnej, tłum. A. Ehrlich, Kraków 2015.
Terlecki R., Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, Kraków 2009.
Tischner J., Homo sovieticus – pomiędzy Wawelem a Jasną Górą, „Tygodnik Powszechny” 1990, nr 25.
Traba R., Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku, Poznań 2009.
Urząd Bezpieczeństwa na Dolnym Śląsku 1945–1956. Z badań nad organizacją i działalnością aparatu bezpieczeństwa, red. R. Klementowski, K. Szwagrzyk, Wrocław 2012.
Walicki A., Zniewolony umysł po latach, Warszawa 1993.
Wielomski A., Istota totalitaryzmu. Wokół teorii Zbigniewa Brzezińskiego i Carla Friedricha, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2021, t. 43, nr 2.
Zinowiew A., Homo sovieticus, tłum. S. Deja, Warszawa 1987.
License
Copyright (c) 2024 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Most read articles by the same author(s)
- Robert Klementowski, Coexistence – surveillance – competition. The security apparatus versus company management personnel in the first three decades of the Polish People’s Republic , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: No. 21 (2023)
- Robert Klementowski, Daniel Czerwiński, The security apparatus in Gdańskie voivodeship in 1945–1956. Structure – personnel – main directions of activity, Gdańsk 2016 , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: No. 1(13) (2015)
- Robert Klementowski, Wydział IX Departamentu IV MBP/Wydział IX „K” WUBP we Wrocławiu z siedzibą w Kowarach (struktura, działalność, obsada personalna) , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: No. 2(4) (2006)