Język Polski
English
Deutsch
Français (France)
Italiano
Русский
„Kościoła nie było – babki zbierały się po domach…”. Krajobraz religijny Kazachskiej SRS i sytuacja tamtejszego katolicyzmu w świetle dokumentów archiwalnych i relacji kazachstańskich Polaków
Jerzy Rohoziński
https://orcid.org/0000-0003-4835-701X
Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami Instytutu Pileckiego
Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 37 Nr 1 (2021), strony: 100-125
Data publikacji: 2021-06-30
https://doi.org/10.48261/pis213705
PDF
Abstrakt
Kazachstan, zamieszkały obecnie przez ponad 100 narodowości, odgrywał w okresie sowieckim rolę swoistego laboratorium, w którym przeprowadzano gigantyczne eksperymenty społeczne. Po brutalnej kolektywizacji i sedentaryzacji koczowników w latach 1931–1933 do kraju kierowano kolejne deportacje: Polaków i Niemców z Ukraińskiej SRS w 1936 r., Koreańczyków z Dalekiego Wschodu – w 1937 r. i „narodów ukaranych” z Kaukazu w latach 1943–1944. Ostatnia wielka fala migracyjna z przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wiązała się z ogłoszonym przez Chruszczowa projektem „oswajania Celiny”. Towarzyszyła jej stopniowa liberalizacja położenia specprzesiedleńców. W hierarchii etniczno-religijnej Kazachstanu katolicy zajęli jedno z ostatnich miejsc. Nie mając możliwości uczestnictwa w ożywieniu religijnym towarzyszącym patriotycznej mobilizacji „Wielkiej Wojny Ojczyźnianej”, katolicy w Kazachstanie byli skazani na funkcjonowanie przez długie lata w podziemiu. O legalizację wystąpili dość późno, bo dopiero w latach siedemdziesiątych.
Słowa kluczowe
katolicyzm i Polacy w Kazachstanie • religijność specprzesiedleńców • ustawodawstwo religijne w ZSRS • krajobraz religijny Kazachskiej SRS • Rada ds. Kultów Religijnych • religijne podłoże sowieckiego patriotyzmu „Wielkiej Wojny Ojczyźnianej” • kampania antyreligijna Chruszczowa Catholicism and Poles in Kazakhstan • the religiosity of the “special deportees • religious legislation in the USSR • the religious landscape of the Kazakh Soviet Socialist Republic • the Soviet Council for Religious Affairs • the religious background of the Soviet patriotism of the “Great Patriotic War” • Khrushchev’s anti-religious campaign
Bibliografia
Archiwum Akt Nowych w Warszawie
Archiwum Państwowe m.st. Warszawy
Archiwum Państwowe Obwodu Akmolińskiego w Kokszetau (GAAO)
Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie (GARF)
Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Społeczno-Politycznej w Moskwie (RGASPI)
Bukowiński W. ks., Wspomnienia z Kazachstanu, Rzym 1981.
Fedorowicz T., Drogi Opatrzności, Lublin 2007.
Iz istorii poljakow w Kazachstanie (1936–1956 gg.). Sbornik dokumientow, Ałmaty 2000.
Kuczyński J., Między parafią a łagrem, Paryż 1985.
Russkaja Prawosławnaja Cierkow’ i kommunisticzeskoje gosudarstwo, 1917–1941: Dokumienty i fotomatieriały, Moskwa 1996.
Sobranije uzakonienij i rasporiażenij rabocze-kriest’janskogo prawitiel’stwa RFSSR, Leningrad (wydawnictwo ciągłe).
Specpieriesielency w Karagandinskoj obłasti. Sbornik dokumientow i matierialow, Karaganda 2007.
Z ziemi kazachskiej do Polski… Wspomnienia repatriantów z Kazachstanu, wysiedlonych w latach 30. XX w. w głąb ZSRR, red. W. Kudela, t. 1–2, Kraków 2007.
Achmadullin W.A., Diejatielnost’ organow gosudarstwiennogo uprawlienija SSSR rukowoditieliej duchownych uprawlienij muzułman po sozdaniju wsiesojuznogo musułmanskogo centra, „Włast’” 2015, t. 8.
Anderson J., Islam in the Soviet Archives: a research note, „Central Asian Survey” 1994, t. 13, nr 3.
Babadżanow B., Ołkott M.B., SADUM [w:] Isłam na tierrotorii bywszej Rossijskoj Imperii. Enciklopediczeskij słowar’, t. 4, Moskwa 2003, s. 69–72.
Beauvois D., Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, tłum. K. Rutkowski, Lublin 2011.
Bromlej Ju., O niekotorych aktualnych zadaczach etnograficzeskogo izuczenija sowriemiennosti, „Sowietskaja etnografia” 1983, t. 6.
Carmack R.J., Kazakhstan in World War II: mobilization and ethnicity in the Soviet Empire, Lawrence (Kansas) 2019.
Chan’ja S., Celinograd, ijun’ 1979.: k woprosu o niesostojawszejsja niemieckoj awtonomii w Kazachstanie, „Acta Slavica Iaponica” 2003, nr 20.
Chram Preswjatogo Sierdca Iisusa, http://katolik-petropavlovsk.com/prihod/hram-presvyatogo-serdca-iisusa, dostęp 26 II 2020 r.
Ciesielski S., Polacy w Kazachstanie 1940–1946. Zesłańcy lat wojny, Wrocław 1996.
Die Deutschen Russlands. Siedlungen und Siedlungsgebieten. Lexikon, Moskau 2006.
Eden J., A Soviet Jihad against Hitler: Ishan Babakhan Calls Central Asian Muslims to War, „Journal of the Economic and Social History of the Orient” 2016, t. 59.
Etnodiemograficzeskije processy w Kazachstanie i sopriedielnych territorijach, Ust’-Kamienogorsk 2006.
Feferman K., Between ‘Non-Russian Nationalities’ and Muslim Identity: Perceptions and Self-Perceptions of Soviet Central Asian Soldiers in the Red Army (1941–45) [w:] Combatants of Muslim Origin in European Armies in the Twentieth Century. Far from Jihad, wyd. X. Bougarel, R. Branche, C. Drieu, London 2017, s. 121–136.
Gordun S., Russkaja Prawosławnaja Cierkow’ w period s 1943 po 1970 god, „Żurnał Moskowskoj Patriarchii” 1993, t. 1.
Isłam na postsowietskom prostranstwie: wzgliad iznutri, Moskwa 2001.
Isłam w Jewrazii, Moskwa 2001.
Istorija Kazachskoj SSR s driewniejszych wriemion do naszych dniej, red. M. Abdykałykow, A. Pankratowa, Ałma-Ata 1943.
Iwanow M., Autonomia polska w ZSRR w latach 1925–1935. Aspekt prawny, „Rocznik Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy” 2016, R. 16.
Iwanow M., Polonia w Związku Radzieckim okresu międzywojennego. Kontrowersje wokół liczebności, „Dzieje Najnowsze” 1997, nr 4.
Iwanow M., Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. „Operacja polska” 1937–1938, Kraków 2014.
Kalinovsky A.M., Not Some British Colony in Africa: The Politics of Decolonization and Modernization in Soviet Central Asia, 1955–1964, „Ab Imperio” 2013, nr 2.
Kawecka K., Szkolnictwo polskie w ZSRR w latach 1921–1930, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1971, t. 14.
Kniga pamjati. Martitołog Katoliczeskoj Cerkwi w SSSR, Moskwa 1996.
Kolarz W., Religion in the Soviet Union, London–New York 1961.
Kustanaj – Kostanaj: oczierki istorii. S driewniejszich wriemion do 1936 goda, Kostanaj 2012.
Michalewski B. ks., Głosiciele dobrej nowiny w Kazachstanie. Lata 1936–1990, „Zesłaniec” 2016, t. 66.
Michalewski B. ks., Katecheza w czasach ks. Władysława Bukowińskiego i jemu współczesnych kapłanów w Kazachstanie, „Zesłaniec” 2007, t. 30.
Milewska-Młynik A., Feliks Mostowicz i jego droga do polskości, „Zesłaniec” 2007, t. 30.
Motadel D., Islam and Nazi Germany’s War, Cambridge (Mass.)–London 2014.
Musagalijewa A., Musabekowa R., Sandybajewa U., Siewiernyj Kazachstan kak region politiczeskich riepressij i dieportacii narodow SSSR, Astana 2017.
Odincow M.I., Koczetowa A.S., Konfiessionalnaja politika w Sowietskom Sojuzie w gody Wielikoj Otieczestwiennoj wojny 1941–1945 gg., Moskwa 2014.
Odincow M.I., Russkaja prawosławnaja cierkow’ nakanunie i w epochu stalinskogo socjalizma 1917–1953 gg., Moskwa 2014.
Pawłowa A.N., Sistiema N.I. Ilminskogo i jejo riealizacija w szkolnom obrazowanii nierusskich narodow wostoka Rossii, Czeboksary 2002.
Podopriroga Ju.I., Niemcy Pawłodarskogo Priirtysz’ja, Ałmaty 2010.
Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, red. S. Ciesielski, A. Kuczyński, Wrocław 1996.
Polacy w Kościele katolickim w ZSRR, red. ks. E. Walewander, Lublin 1991.
Poliakov L., L’ epopée des vieux-croyants, Paris 1991.
Polska droga do Kazachstanu. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej, Żytomierz 12–14 października 1996 r., Warszawa 1998.
Pospiełowskij D., Prawosławnaja Cierkow’ w istorii Rusi, Rossii i SSSR, Moskwa 1996.
Rohoziński J., Święci, biczownicy i czerwoni chanowie. Przemiany religijności muzułmańskiej w radzieckim i poradzieckim Azerbejdżanie, Wrocław 2005.
Rokkuczczi A., Stalin i patriarch. Prawosławanaja Cierkow’ i sowietskaja włast’ 1917–1958, Moskwa 2016.
Sartori P., Babajanov B., Being Soviet, Muslim, Modernist, and Fundamentalist in 1950s Central Asia, „Journal of the Economic and Social History of the Orient” 2019, t. 62.
Semanow S., Priedsiedatiel’ KGB Jurij Andropow, Moskwa 2008.
Slezkine Yu., The USSR as a Communal Apartment, or How a Socialist State Promoted Ethnic Particularism, „Slavic Review” 1994, t. 53.
Staroobriadczestwo. Istorija, kultura, sowriemiennost’. Matieriały, Moskwa 2002.
Stroński H., Deportacje-masowe wywózki ludności polskiej z Ukrainy do Kazachstanu w 1936 r., „Przegląd Polonijny” 1997, R. 23, z. 3.
Stroński H., GPU przeciwko Kościołowi. Dokument o antykatolickiej polityce i działaniach radzieckich służb specjalnych na Ukrainie w latach 20. XX wieku, „Echa Przeszłości” 2003, nr 4.
Stroński H., Koniec eksperymentu. Rozwiązanie Marchlewszczyzny i deportacje ludności polskiej do Kazachstanu w latach 1935–1936 w świetle nowych dokumentów archiwalnych, „Ucrainica Polonica” 2007, t. 1.
Stroński H., Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939, Warszawa 1998.
Szubtarski G., Antykościelne ustawodawstwo w ZSRR za rządów Włodzimierza Lenina 1917–1923, „Kościół i Prawo” 2013, t. 15, nr 2.
Tasar E.M., Islamically Informed Soviet Patriotism in Postwar Kyrgyzstan, „Cahiers du monde russe” 2011, t. 52, nr 2/3.
Tasar E.M., Soviet and Muslim: The Institutionalization of Islam In Central Asia, 1943–1991, New York 2018.
Warachim H., Włóczęga Boży. O. Serafin Kaszuba – kapucyn, apostoł Wołynia, Kazachstanu i Syberii, Kraków 1991.
Wieriżnikowa I.G., Prehistoria Kościoła Katolickiego w Kazachstanie, „Credo” 2007, nr 2, http://www.catholic-kazakhstan.org/Pl/teksty/prehist.html, dostęp 30 XII 2007 r.
Zhanbosinova A., The Evolution of Soviet State and Religion Interrealtion (1920s – Early 1950s), „Byłyje Gody” 2013, t. 28, nr 2.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Pamięć i Sprawiedliwość
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Jerzy Rohoziński, „W Harbinie dobrze było mieszkać…”. O potrzebie badań nad powojenną reemigracją tzw. harbińców do ZSRS , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 39 Nr 1 (2022)
