W artykule omówiono wkład Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w opracowanie zespołu archiwalnego SK-Skrzynie ze zbiorów Studium Polski Podziemnej w Londynie w latach 2013‒2015. Pokrótce przybliżono metodę opracowania materiałów archiwalnych oraz zawartość zespołu, na który składają się akta Biura do Spraw Krajowych/Oddziału VI/Oddziału Specjalnego Sztabu Naczelnego Wodza/Komisji Likwidacyjnej Specjalnej, akta podległych mu baz i placówek wojskowej łączności zagranicznej ZWZ-AK oraz akta finansowe. Opisano również proces digitalizacji zespołu oraz sposób udostępniania treści zeskanowanych dokumentów.

W artykule omówiono funkcjonowanie pionu lustracyjnego Instytutu Pamięci Narodowej na przykładzie działającego od 2007 r. Oddziałowego Biura Lustracyjnego w Poznaniu. Autor podjął próbę przedstawienia najważniejszych zagadnień kancelaryjno-archiwalnych związanych z bieżącym obiegiem dokumentacji w działalności lustracyjnej, przybliżył strukturę wewnętrzną Oddziałowego Biura Lustracyjnego i wykazał współpracę zachodzącą pomiędzy Oddziałowym Biurem Lustracyjnym a Biurem Lustracyjnym, czyli jednostką centrali Instytutu. Zaprezentował także najważniejsze aplikacje elektroniczne wspomagające procedury lustracyjne oraz poruszył kwestie związane z katalogami tematycznymi. Przedmiotem analizy autora była droga, jaką przebywa, i rola, jaką odgrywa oświadczenie lustracyjne, a także skutki, jakie wywołuje w procesie lustracji jego złożenie. Procedury lustracyjne obowiązujące w Polsce zostały ukazane na tle historii rozliczeń z komunistyczną przeszłością w innych krajach europejskich.

Społeczno-Obywatelska Liga Kobiet została powołana w sierpniu 1945 r., cztery lata później przemianowano ją na Ligę Kobiet, a w 1981 r. przyjęła ostateczną nazwę Liga Kobiet Polskich. Jej podstawowym celem było propagowanie polityki władz Polski Ludowej w społeczeństwie i tym samym „wychowanie kobiety, obywatelki świadomej swych praw i obowiązków w stosunku do Ojczyzny i społeczeństwa”. Dokumenty związane z funkcjonowaniem SOLK/LK/LKP zostały przekazane do IPN w Warszawie w latach 2001–2011. Większość z nich wytworzyły jednostki organów bezpieczeństwa państwa, działające m.in. w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, Korpusie Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, Komendzie Głównej Milicji Obywatelskiej oraz w komórkach terenowych tych organów. Zachowane materiały ukazują nie tylko strukturę i funkcjonowanie organizacji w latach 1946–1989, lecz tak że formy i charakter działalności prowadzonej wśród funkcjonariuszy UB/SB i MO.

W zasobie archiwalnym Oddziału IPN we Wrocławiu znajdują się akta policyjne dotyczące warszawskiego przestępcy – kasiarza Wincentego Brockiego, działającego przed II wojną światową. Jego uczniem był owiany legendą inny warszawski przestępca – Stanisław Cichocki ps. „Szpicbródka”. Odnalezione dossier zostało w większej części wytworzone przez Policję Państwową II Rzeczpospolitej. Materiały te trafiły do zasobu Oddziału IPN we Wrocławiu z Komendy Wojewódzkiej Policji we Wrocławiu. Dossier nr 7/7 zostało założone w maju 1927 r. w Brygadzie Kradzieżowej Urzędu Śledczego Policji Państwowej m.st. Warszawy. Obejmuje m.in. kwestionariusze osobowe, kilka fotografii sygnalitycznych, zapytania do stołecznego biura adresowego i odpowiedzi w sprawie ustalenia miejsca zamieszkania przestępcy, wyniki sprawdzeń w rejestrze skazanych Ministerstwa Sprawiedliwości oraz korespondencję radiotelegraficzną z innymi jednostkami policji, głównie związaną z przypadkami zatrzymań lub aresztowań. Informacje zawarte w zachowanym dossier, uzupełnione o prasę, pozwalają na ogólną rekonstrukcję życiorysu Brockiego, ze szczególnym uwzględnieniem jego przestępczej drogi.

Zgodnie z Instrukcją w sprawie zasad i sposobu postępowania z aktami archiwalnymi w resorcie spraw wewnętrznych stanowiącej załącznik do Zarządzenia nr 034/74 ministra spraw wewnętrznych z dnia 10 maja 1974 r. teczki personalne TW składane do archiwum w latach 1974–1985 powinny otrzymywać kategorię archiwalną „A” lub B-30, a teczki pracy – B-15. Tym czasem teczki personalne części TW zarchiwizowane w tym czasie otrzymały kategorię B-10, a ich teczki pracy – B-5. Zgodnie z instrukcją do kategorii B-10 powinny być kwalifikowane wyłącznie teczki personalne kandydatów na TW, a więc osób, które z SB nie współpracowały. Na tej podstawie sformułowano hipotezę, że teczki personalne TW o kategorii B-10 dotyczyły osób, które w istocie nie podjęły współpracy z SB (mimo formalnego faktu ich rejestracji w charakterze TW). W celu weryfikacji hipotezy zbadano wszystkie teczki personalne tajnych współpracowników zaliczone do kategorii B-10, złożone w archiwum KW MO/WUSW w Krakowie w latach 1974–1985 przez trzy wydziały: III, III-1 oraz III-A/V. Przeprowadzona drobiazgowa analiza potwierdziła postawioną hipotezę. Ponadto instrukcje dotyczące pracy operacyjnej SB oraz literatura szkoleniowa MSW również wskazują na to, że istota współpracy z SB w charakterze TW polegała na przekazywaniu informacji mających wartość operacyjną. Jeżeli w teczce pracy TW takich informacji nie było, to funkcjonariusze Wydziału „C” mieli podstawy, aby aktom nadać kategorię B-10. Od 1985 r. w wydziałach „C” WUSW wprowadzono zasadę, aby informacje o roku brakowania akt były wpisywane na obwolucie spraw, notatce informacyjnej z opracowania akt oraz kartach E-14. Fakt ten potwierdza, że kategoria archiwalna akt kodowała ważną informację – ocenę wartości operacyjnej dokumentów.

Archiwum Służb Bezpieczeństwa Republiki Czeskiej zostało założone 1 lutego 2008 r. na podstawie tej samej ustawy co Instytut Badania Reżimów Totalitarnych. Posiada zasób liczący około 17 km materiałów archiwalnych, przechowywanych w specjalnych depozytach w trzech miejscach w Pradze oraz w miejscowości Kanice (pod Brnem). Większość materiałów archiwalnych została przejęta z poprzedniej instytucji – Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Obecnie w Archiwum przechowywane są dokumenty wytworzone przez czechosłowackie służby bezpieczeństwa, Komunistyczną Partię Czechosłowacji i organizacje tzw. Frontu Narodowego w okresie od 4 kwietnia 1945 r. do 15 lutego 1990 r. Archiwalia te zawierają także ciekawe materiały audiowizualne wytworzone przez komunistyczną Służbę Bezpieczeństwa (StB). Znajdowały się one w różnych zespołach archiwalnych i często były załącznikami do spraw prowadzonych przez StB. Przykładowo po aktywności pionu techniki operacyjnej zachowało się 221 szpul różnych na grań. Z kolei zbiór „Oddział Wywiadu Sztabu Generalnego” zawiera kolekcję 26 filmów dotyczących sprzętu wojskowego używanego przez NATO. Podobnej problematyki dotyczy 10 filmów zgromadzonych w zbiorze „Kontrwywiad Wojskowy”. Obecnie większość filmów została opracowana w ramach zbioru archiwalnego o nazwie „Kolekcja filmów z zasobu Archiwum Służb Bezpieczeństwa”.

Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego NRD (Stasi) pozostawiło po sobie ogromny zasób archiwalny. Choć materiały aktowe stanowią jego trzon, to razem z nimi przechowywane są w obecnym archiwum Pełnomocnika Federalnego do spraw Materiałów Państwowej Służby Bezpieczeństwa NRD (BStU) miliony zdjęć, tysiące filmów i nagrań dźwiękowych. Znaczenie tych zbiorów audiowizualnych zachowanych po działalności Stasi jest oczywiste dla naukowców zajmujących się historią NRD. Fotografie, filmy i materiały dźwiękowe mogą być istotnym źródłem do badań dyktatury Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (SED), działalności opozycji demokratycznej i aktywności operacyjnej wschodnioniemieckiej „bezpieki”. Ich wykorzystywanie w badaniach naukowych w Niemczech pozostaje jednak – w porównaniu z materiałami aktowymi – stosunkowo nowym procesem. Dlatego w niniejszym artykule opisano stan, metody opracowania, zabezpieczania i wartość historyczną zasobu audiowizualnego przechowywanego obecnie w archiwum BStU.

Słowacki Instytut Pamięci Narodu powstał w 2003 r. Do jego ustawowych zadań należy ewidencja, gromadzenie, administrowanie i udostępnianie dokumentów aparatu represji III Rzeszy, ZSRS i organów bezpieczeństwa państwa, które wytworzono i zgromadzono od 18 kwietnia 1939 r. do 31 grudnia 1989 r., i które dotyczyły zbrodni popełnionych na osobach narodowości słowackiej lub obywatelach słowackich innych narodowości. Instytut gromadzi m.in. materiały audiowizualne wytworzone przez komunistyczne służby bezpieczeństwa. Przejmowano je z różnych instytucji, m.in. ze Słowackiej Służby Informacyjnej, Akademii Policyjnej, archiwów państwowych, a także od osób prywatnych. Zgromadzone zbiory filmowe to przede wszystkim materiały operacyjne (różnorodne dowody, nagrane przesłuchania, monitoring), filmy instruktażowe i edukacyjne dla agentów i funkcjonariuszy, materiały propagandowe oraz wiele filmów zarekwirowanych przez „bezpiekę” osobom prywatnym. W artykule zostały scharakteryzowane najciekawsze przykłady tego rodzaju materiałów, przechowywanych obecnie w zbiorach Słowackiego Instytutu Pamięci Narodu.

W artykule omówiono warunki, w jakich funkcjonował Konsulat Generalny RP w Kijowie w przededniu i na początku II wojny światowej oraz okoliczności zaginięcia konsula generalnego i jego dwóch współpracowników. Tekst został opracowany przede wszystkim na podstawie do niedawna nieznanych dokumentów archiwalnych zachowanych po sowieckich służbach specjalnych. Świadczą one o tym, że ostatni konsul generalny w Kijowie – Jerzy Matusiński oraz dwaj jego podwładni – Andrzej Orszyński i Józef Łyczek zostali aresztowani w nocy z 30 września na 1 października 1939 r. przez funkcjonariuszy NKWD USRS. Polecenie w tej sprawie wydali m.in. I sekretarz KC WKP(b) USRS – Nikita Chruszczow i ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRS – Ławrientij Beria. Aresztowanych przewieziono do siedziby NKWD w Moskwie i oskarżono o prowadzenie działalności szpiegowskiej przeciwko Związkowi Sowieckiemu.

Jeniec obozu NKWD w Starobielsku Czesław Dominik Pawłowski, syn Jana, ur. 4 sierpnia 1908 r., podporucznik rezerwy Wojska Polskiego, lekarz weterynarii, figuruje w spisach ofiar zbrodni katyńskiej jako zamordowany w 1940 r. w Charkowie. Pawłowski został uznany za ofiarę w związku z figurowaniem na tzw. liście Gajdideja, która stanowi podstawę rekonstrukcji Starobielskiej listy katyńskiej. W rzeczywistości Pawłowski przeżył niewolę w Starobielsku. Dokument z zasobu Instytutu Polskiego i Muzeum Sikorskiego w Londynie wskazuje, że Pawłowski nie zginął w 1940 r. w Charkowie. Informacja Czesława Pawłowskiego dla oficera 3. Dywizji Strzelców Karpackich, złożona w Iraku w listopadzie 1942 r., zawiera spis zatytułowany „Nazwiska znanych mi osobiście oficerów Wojska Polskiego przebywających w obozie Starobielsk n. Donem, ZSRR w czasie od 25 września 1939 [r.] – 27 listopad[a] 1939 r.”. Pod listą znajduje się adnotacja o dalszych losach Pawłowskiego, świadcząca o jego zwolnieniu z obozu jenieckiego 27 listopada 1939 r., aresztowaniu przez NKWD 19 kwietnia 1940 r. i skazaniu na karę łagru. Opatrzono ją podpisem: „Pawłowski, lek. wet.”. Akta osobowe Pawłowskiego, przechowywane w brytyjskim Ministry of Defence, pozwoliły odtworzyć przebieg jego służby po zwolnieniu z łagru w 1941 r.: od Armii Polskiej w ZSRS, poprzez Armię Polską na Wschodzie i II Korpus we Włoszech, do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia w Wielkiej Brytanii. Akta osobowe ukazują również okoliczności emigracji Pawłowskiego w styczniu 1949 r. do Stanów Zjednoczonych. Czesław Pawłowski, od 1943 r. porucznik WP, zmarł w 1986 r. w Chicago w USA.

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX w. w polskich domach znajdował się już prawie milion magnetowidów VHS, a technologia ta okazała się istotnym wyłomem w medialnym monopolu państwa. Służba Bezpieczeństwa nie godziła się jednak z tym, aby Polacy mogli oglądać to, co chcą. Jej funkcjonariusze poświęcali wiele sił i środków, by powstrzymać „wideorewolucję”. Represje dotknęły widzów filmów, które nie zostały dopuszczone przez cenzurę do dystrybucji w Polsce, właścicieli wypożyczalni kaset, organizatorów publicznych pokazów, „pirackich” dystrybutorów, a także niezależnych filmowców, wykorzystujących dostępność technologii VHS jako jedynej szansy na dotarcie ze swoimi dziełami do odbiorców. „Bezpieka” z jednakową determinacją próbowała zablokować Polakom dostęp do zachodnich obrazów o czysto rozrywkowym charakterze (Rambo), filmów politycznych (Przesłuchanie Ryszarda Bugajskiego), a także zapisów satyrycznej twórczości Jacka Fedorowicza. Jednakowy był również efekt tych starań – w konfrontacji z masowym entuzjazmem, jaki wobec wideo żywili obywatele schyłkowego PRL, SB pozostawała bezradna.

W listopadzie 1931 r. dowódca Okręgu Korpusu nr I w Warszawie gen. bryg. Czesław Jarnuszkiewicz wydał instrukcję w sprawie operacyjnego zwalczania wpływów partii komunistycznej w wojsku. Była ona przeznaczona dla oficerów informacyjnych podległych Samodzielnemu Referatowi Informacyjnemu Dowództwa Okręgu Korpusu nr I w Warszawie. Dokument powstał w okresie wzmożonej agitacji prowadzonej w oddziałach WP przez agendy KPP, w szczególności przez jej okręgowe i obwodowe wydziały wojskowe (tzw. wojskówkę). Obsada tej ściśle zakonspirowanej struktury wewnątrz KKP składała się z przeszkolonych w ZSRS działaczy komunistycznych, powiązanych z sowieckim wywiadem wojskowym lub NKWD. Wszelkie gromadzone informacje związane z polskim wojskiem przekazywane były przez rodzime struktury komunistyczne sowieckiemu wywiadowi. Kluczowymi fragmentami dokumentu są akapity traktujące o metodach, formach i środkach prowadzenia pracy operacyjnej. Na uwagę zasługuje również przedstawiona we wstępie typizacja działających w Polsce organizacji komunistycznych. Publikowana instrukcja stanowi ważne źródło do poznania form, metod i środków pracy operacyjnej kontrwywiadu wojskowego II RP w latach trzydziestych XX w.

Stanisław Orłowski ps. „Piorun” rozpoczął działalność konspiracyjną w czasie II wojny światowej, najpierw w strukturach Chłopskiej Straży, a od 1943 r. – w Armii Krajowej. Walki o wolną Polskę nie zaprzestał po wkroczeniu Sowietów na teren pow. augustowskiego w 1944 r. Wiosną 1946 r. utworzył własny oddział, który jednak nie wszedł w struktury AKO. PUBP w Augustowie podejmował liczne próby zmierzające do likwidacji grupy „Pioruna”. Jesienią 1949 r. udało mu się zorganizować zasadzkę, z której ocalał tylko Stanisław Orłowski. „Piorun” nawiązał wówczas współpracę z oddziałem Edmunda Krysiuka i Eugeniusza Gołębiewskiego, a potem z Edwardem Topczewskim ps. „Toporek”. Zginął 30 sierpnia 1952 r. w trakcie obławy zorganizowanej przez funkcjonariuszy UB i KBW.

Proces gruntownych reform w resorcie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego przeprowadzony w Polsce w latach 1954–1956 oraz wprowadzenie 7 grudnia 1954 r. Dekretu Rady Państwa o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego doprowadziły do instytucjonalnej zmiany podległości Wojsk Ochrony Pogranicza. Powołanie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz umieszczenie w jego strukturach WOP spowodowały, że resort ten przejął po rozwiązanym MBP odpowiedzialność za zabezpieczenie granicy i kontrwywiadowczą ochronę pogranicza. Współpracę z Zarządem VII Zwiadowczym WOP (oraz po kolejnych reorganizacjach w WOP – Zarządem II Zwiadowczym) kontynuowały w latach 1954–1956 piony operacyjne Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Wzajemną wymianę informacji pomiędzy tymi jednostkami prowadzono zarówno na szczeblu centralnym, jak i terenowym. Niniejsza edycja źródłowa ma na celu przybliżenie podstawowych informacji dotyczących wymiaru oraz zakresu tej współpracy. Efektem tej kooperacji było m.in. ujęcie osób podejrzanych o nielegalne przekroczenie granicy i prowadzenie działalności „na rzecz obcego wywiadu”. Jedną z nich był Adam Boryczka – członek Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”.