„Proces siedemnastu” w Radomsku (7 maja 1946 roku) – najtragiczniejszy epizod działalności sądów doraźnych Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 21 (2023), strony: 452-477
Data publikacji: 2024-01-10
Abstrakt
Tematem artykułu jest proces siedemnastu żołnierzy Konspiracyjnego Wojska Polskiego, schwytanych przez komunistów po spektakularnej akcji uwolnienia więźniów z aresztu miejskiego w Radomsku, przeprowadzonej przez KWP w nocy z 19 na 20 kwietnia 1946 r. Rozprawa, która odbyła się 7 maja 1946 r. w sali kina „Wolność” w Radomsku, była jednym z przeszło trzystu procesów, które w trakcie pięciomiesięcznej działalności przeprowadziły sądy doraźne KBW, występujące pod szyldem sądów okręgowych. W jej wyniku, niejako w akcie zemsty, na śmierć skazano dwunastu podsądnych, karę więzienia wymierzono jedynie pięciu oskarżonym. Duże emocje wzbudza sposób wykonania wyroku, który nie był egzekucją, lecz brutalnym mordem.
Bibliografia
Archiwum Akt Nowych (AAN).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi (AIPN Łd). Archiwum Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim (ASO PT).
bandytów zawisło na szubienicy. Sensacyjny proces bandy „Szarego” w Radomsku, „Dziennik Łódzki”, 14 V 1946.
Borowiec J., Wojskowa Prokuratura sądów doraźnych w województwie rzeszowskim maj–czerwiec 1946 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2000.
Gała A.W., Konspiracyjne Wojsko Polskie 1945–1954, Częstochowa 1996.
Gąsior M., Konspiracyjne Wojsko Polskie 1945–1948. Zarys organizacji i działalność, Radomsko 1994.
Jakubowski G., Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944–1950, Warszawa 2002.
Jasiak K., Działalność partyzancka Konspiracyjnego Wojska Polskiego. Z dziejów II konspiracji w środkowej Polsce w latach 1945–1955, Wieluń–Opole 2008.
Jasiak K., Glapiński Henryk ps. Sęp, Klinga (1915–1947) [w:] Radomszczański słownik biograficzny, t. 1, red. G. Mieczyński, Radomsko 2017.
Jasiak K., Sojczyński Stanisław Michał ps. Wojnar, Zbigniew, Warszyc, Wazbiw, Świrski, Awr (1910–1947) [w:] Radomszczański słownik biograficzny, t. 1, red. G. Mieczyński, Radomsko 2017.
Jasiak K., Z dziejów Konspiracyjnego Wojska Polskiego, Radomsko 2010.
Jasiak K., Zarys dziejów Konspiracyjnego Wojska Polskiego, Radomsko 2015.
Kowalski L., Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego a Żołnierze Wyklęci. Walka z podziemiem antykomunistycznym w latach 1944–1956, Poznań 2016.
Ksiądz Stanisław Piwowarski, https://fkn.tvp.pl/66142019/odc-30-ks-stanislaw-piwowarski, dostęp 12 IX 2023 r.
Ksiądz Stanisław Piwowarski, https://przystanekhistoria.pl/pa2/teksty/76801, Ksiadz-Stanislaw-Piwowarski.html, dostęp 22 VII 2022 r.
Lenczewski T., Konspiracyjne Wojsko Polskie [w:] Armia Krajowa. Dramatyczny epilog, red. K. Komorowski, Warszawa 1994.
Lenczewski T., Proces siedemnastu w Radomsku, „Polska Zbrojna” 1991, nr 8 (18).
Lesiakowski K., Rabiega R., Stanisław Sojczyński (1910–1947) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 2, red. W. Frazik, Kraków–Warszawa–Wrocław 2004.
Likwidacja bandy N.S.Z. Wykonanie wyroków śmierci w Radomsku, „Dziennik Zachodni”, 12 V 1946.
Łopatecki K., Powstanie i funkcjonowanie wydziałów do spraw doraźnych działających przy Sądzie Okręgowym w Białymstoku (II–VI 1946 r.), „Z Dziejów Prawa” 2019, t. 12 (20).
Makarewicz J., Kodeks karny z komentarzem, wyd. 3, Lwów 1932.
Maksimiuk D., Prokurator i sąd do „zadania specjalnego”. Rzecz o Karolu Malawskim i jego działalności w Wydziale do Spraw Doraźnych Sądu Okręgowego w Łomży, „Studia Łomżyńskie” 2021, t. 31.
Msza w Bąkowej Górze, „Dziennik Łódzki”, 14 V 1990.
Nowak T.A., Z Kinemą w tle. Historia kinoteatru i jego wkład w życie kulturalne Radomska, Radomsko 2021.
Peska R., Warszyc, Pabianice 1997.
Poklewski-Koziełł K., Działalność sądów doraźnych w 1946 r. w świetle 1021 akt sądowych, „Demokratyczny Przegląd Prawniczy” 1947, nr 11.
Połaniecka E. (Nienacki Z.), Warszyc!, „Głos Robotniczy”, 20 V 1957.
Proces „siedemnastu” w Radomsku – 7 maja 1946 r., https://przystanekhistoria. pl/pa2/teksty/63423,Proces-siedemnastu-w-Radomsku-7-maja-1946-r.html, dostęp 22 VII 2022 r.
„Proces siedemnastu” w Radomsku [film edukacyjny Oddziału IPN w Łodzi], https://www.youtube.com/watch?v=bBkxlZB8K38, dostęp 22 VII 2022 r.
Rabiega R., Henryk Glapiński (1915–1947) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 1, red. T. Balbus, Kraków–Warszawa–Wrocław 2002.
Rabiega R., Zbrodnia w imieniu prawa – proces siedemnastu żołnierzy KWP 7 maja 1946 r. w Radomsku, „Wyklęci” 2017, nr 2 (6).
Rutkowski K., Ofiary represji hitlerowskich w księgach aresztu miejskiego w Radomsku 1939–1945 – przyczynek do badań [w:] Radomsko. Narodziny i rozwój miasta, red. R. Majzner, Radomsko 2017.
Rutkowski K., Sprawa żołnierzy Konspiracyjnego Wojska Polskiego zamordowanych i pochowanych w piwnicy ratusza miejskiego w Radomsku w kwietniu 1946 r. w świetle dostępnych materiałów, „Biuletyn Muzeum Regionalnego im. Stanisława Sankowskiego w Radomsku” 2020, nr 2.
Sawicki P., Proces siedemnastu, „Tygodnik Piotrkowski” 1991, nr 38–41.
Sądy doraźne za przestępstwa przeciw państwu i społeczeństwu, „Rzeczpospolita”, 15 XII 1945.
Sądy doraźne zostają wprowadzone w dniu jutrzejszym, „Dziennik Łódzki”, 16 XII 1945.
Surdej M., Rzeszowski „sąd na kółkach”, „Wyklęci” 2020, nr 2 (18).
Surdej M., „Wytrwać wolnymi. Studia z dziejów konspiracji niepodległościowej na Rzeszowszczyźnie w latach 1944–1956”, mps udostępniony przez autora.
Szwagrzyk K., Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944–1956, Kraków–Wrocław 2005.
Szwagrzyk K., Sędzia-śmierć. Działalność sędziego Włodzimierza Ostapowicza na Białostocczyźnie (1946–1947), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2005, nr 12.
Toborek T., Stanisław Sojczyński i Konspiracyjne Wojsko Polskie, Łódź 2015.
Toborek T., Stanisław Sojczyński „Warszyc” (1910–1947), wyd. 2 uzup. i popr., Łódź 2022.
Toborek T., Warszyc. Wyklęty bohater, Warszawa 2013.
Turlejska M., Te pokolenia żałobami czarne… Skazani na śmierć i ich sędziowie, Warszawa 1990.
Turlejska M., „Sądy na kółkach”. Głos przeciwko karze śmierci, „Przegląd Powszechny” 1988, nr 12.
W procesie bandy N.S.Z. 12 wyroków śmierci za napad w Radomsku, „Dziennik Zachodni”, 8 V 1946.
W rocznicę egzekucji, „Głos Poranny”, 14 V 1990.
Wasilkowski C., Postępowanie doraźne. Zakres – kary – orzekanie – tryb, „Demokratyczny Przegląd Prawniczy” 1945, nr 2.
Wąs P., Jan Rogulka (1913–1946) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 6, red. K. Krajewski, Warszawa 2021.
Wąs P., Konspiracyjne Wojsko Polskie – album fotograficzny, Łódź 2019.
Wąs P., Proces siedemnastu w Radomsku, „Biuletyn IPN” 2020, nr 3.
Wąs P., Szafarze śmierci. Sędziowie sądów doraźnych Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (luty–czerwiec 1946), „Biuletyn IPN” 2022, nr 1–2 (194–195).
Wąs P., Uratował go młody wiek… Roman Stanisław Czajka (1930–2006),„Wyklęci” 2017, nr 2 (6).
Wójcicka D., Moje wspomnienia z KWP [w:] Wydarzenia upamiętniające przeżycia i walkę o niepodległość Polski w latach 1939–1989, oprac. J. Załęcki, Radomsko 1996.
Zatajona zbrodnia UB „proces siedemnastu” – w oparciu o zebrane materiały przez Zofię Gzik oprac. Sławomir Sowa, „Gazeta Obywatelska”, 23 V 1990.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.