Język Polski
English
The Image of Intellectuals in the Language of Security Service Documents: Preliminary Research Based on Published Sources
Danuta Jastrzębska-Golonka
https://orcid.org/0000-0001-7193-6824
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
BioDanuta Jastrzębska-Golonka – Dr. in Linguistics, Professor at the Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz. She has published three monographs and several dozen articles in the field of applied linguistics, education and functioning of children with disabilities, the language of school youth, children’s and young adult literature, the teaching of literature, Polish language and history, Polish education in exile, and the linguistic image of the world in memoirs on the Katyn Forest Massacre and on the period of repression in the Polish People’s Republic.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, No. 23 (2025), pages: 500-529
Publication date: 2025-12-23
https://doi.org/10.48261/ARPRL252318
PDF (Język Polski)
Abstract
In the Polish People’s Republic, the socialist system was safeguarded by state security organs, i.e. voivodeship, district, and municipal departments of public security (Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, UBP, UB), and from 1956 the Security Service (Służba Bezpieczeństwa, SB), incorporated into the Ministry of Internal Affairs. Their tasks included i.a. the surveillance of creative and intellectual circles, and the gathering of detailed documentation on their activities. Based on the language of the remaining documents, it is possible to reconstruct the image of the attitudes of intellectuals in the Polish People’s Republic, particularly in relation to national uprisings – the strikes and demonstrations of June 1956, October 1956, and March 1968 – and to identify the main thematic areas that characterised the image of the Polish intelligentsia during that period, as well as to learn about the opinions of the intelligentsia in assessing the actions of the authorities, and their demands for change. Equally interesting are the assessments of creative circles contained in the reports of Security Service officers, especially the linguistic devices used (euphemisms, phraseology, vocabulary), which served as a façade for socialist hypocrisy.
Keywords
Polska Rzeczpospolita Ludowa • Służba Bezpieczeństwa • Ministerstwo Spraw Wewnętrznych • intelektualiści • język dokumentu • językowy obraz świata Polish People’s Republic • Security Service (SB) • Ministry of Internal Affairs • intellectuals • document language • linguistic image of the world
References
Anusiewicz J., Dąbrowska A., Fleischer M., Językowy obraz świata i kultura. Projekt koncepcji badawczej [w:] Językowy obraz świata i kultura, red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław 2000 („Język a Kultura” 2000, t. 13).
Anusiewicz J., Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocław 1995.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 2: 1956–1975, red. P. Piotrowski, Warszawa 2006.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 3: 1975–1990, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008.
Aparat represji wobec księdza Jerzego Popiełuszki 1982–1984, t. 1, red. J. Mysiakowska, wybór i oprac. J. Gołębiewski, J. Mysiakowska, A.K. Piekarska, wstęp J. Żaryn, Warszawa 2009.
Aparat represji wobec księdza Jerzego Popiełuszki 1984, t. 2: Śledztwo w sprawie uprowadzenia i zabójstwa ks. Jerzego Popiełuszki, wstęp J. Gołębiewski, Warszawa 2014.
Bartmiński J., Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2006.
Bartmiński J., Tokarski R., Językowy obraz świata a spójność tekstu [w:] Teoria tekstu. Zbiór studiów, red. T. Dobrzyńska, Wrocław1986.
Bugajski M., Wojciechowska A., Językowy obraz świata a literatura, „Acta Universitatis Vratislaviensis” 2000, t. 13, nr 2218.
Byszewski P., Organizacja „Ruch” (1965–1970), Warszawa 2021.
Chrząstek T., Na kulturalnym froncie. Analiza zawartości tygodnika „Nowa Kultura” 1950–1963, Warszawa 2016.
Działania Służby Bezpieczeństwa wobec organizacji „Ruch”, wstęp, wybór i oprac. P. Byszewski, Warszawa 2008.
Eisler J., Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2000.
Eisler J., List 34, Warszawa 1993.
Eisler J., Polski rok 1968, Warszawa 2006.
Eisler J., „Polskie miesiące”, czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008.
Eisler J., Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR, Warszawa 2014.
Gackowski T., SB wokół dziennikarzy. Stefan Kisielewski i Jerzy Suszko – przyjaźń w czasach PRL, Warszawa 2013.
Garlicki A., Z tajnych archiwów, Warszawa 1993.
Gomułka był gorącym patriotą, „Focus Historia” 2010, nr 2.
Graczyk R., Cena przetrwania? SB wobec „Tygodnika Powszechnego”, Warszawa 2011.
Graczyk R., Tropem SB. Jak czytać teczki, Kraków 2007.
Granice kompromisu. Naukowcy wobec aparatu władzy ludowej, red. P. Franaszek, Warszawa 2015.
Grzegorczykowa R., Pojęcie językowego obrazu świata [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin 1999.
Heck D., „O Wolniaku nie było mowy”. Henryk Wolniak jako poeta zapomniany. Notatki z kwerend archiwalnych [w:] Osaczeni – napiętnowani. Szkice o twórcach w PRL, red. S. Ligarski, Warszawa 2017.
Historyczno-prawna analiza struktur organów bezpieczeństwa państwa w Polsce Ludowej (1944–1990). Zbiór studiów, red. A. Jusupović, R. Leśkiewicz, Warszawa 2013.
Jastrzębska-Golonka D., Język dokumentów resortu bezpieczeństwa w latach 1944–56, [w:] Aparat bezpieczeństwa w perspektywie antropologii organizacji i antropologii władzy, red. R. Klementowski, K. Mikołajczak, J. Syrnyk, Wrocław 2020.
Jastrzębska-Golonka D., „Ta, która tańczyła nad przepaścią” – Dorota Terakowska, dziennikarka niepokorna [w:] Antykomunizm Polaków w XX wieku, red. P. Kardela, K. Sacewicz, Białystok 2019.
Klementowski R., Literacki zapis zbrodni. Losy poety agenta Czesława Białowąsa [w:] Twórcy na służbie. W służbie twórczości, red. S. Ligarski, Warszawa 2013.
Kutkowski A., …jak my ich nienawidzimy. Represje sądowe po radomskim Czerwcu 1976, Lublin 2016.
Ligarski S., Majchrzak G., Artyści, PRL i bezpieka. Herbert, Miłosz, Hłasko i wielu innych…, Łódź 2018.
Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kościołem. Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej w latach 1944–1978 – Centrala, red. M. Piotrowski, Lublin 2000.
Maćkiewicz J., Łuczyński E., Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, Gdańsk 1999.
Makowski E., Poznański Czerwiec 1956. Pierwszy bunt społeczeństwa w PRL, Poznań 2001.
Marzec 1968 na Politechnice Gdańskiej oczami uczestników, red. K. Konieczka, Gdańsk–Warszawa 2018.
Marzec 1968 w dokumentach MSW, t. 2: Kronika wydarzeń, cz. 2, wstęp P. Tomasik, red. F. Dąbrowski, P. Gontarczyk, P. Tomasik, Warszawa 2015.
Marzec i po marcu. Wpływ kryzysu Marca ’68 na środowiska naukowe i kulturę Polski Ludowej, red. P. Benken, T.P. Rutkowski, Szczecin–Warszawa 2019.
Mazur M., Propagandowy obraz świata. Polityczne kampanie prasowe w PRL 1956–1980, Warszawa 2003.
Misiak M., Język dokumentów Służby Bezpieczeństwa – rekonesans badawczy [w:] Aparat bezpieczeństwa w perspektywie antropologii organizacji i antropologii władzy, red. R. Klementowski, K. Mikołajczak, J. Syrnyk, Wrocław 2020.
Musiał F., Podręcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w świetle wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL (1970–1989), Kraków–Warszawa 2019.
Nadzorcy. Ludzie i struktury władzy odpowiedzialni za działania wobec środowisk twórczych, naukowych i dziennikarskich, red. S. Ligarski, G. Majchrzak, Warszawa 2017.
Naylor K., 100 postaci, które miały największy wpływ na dzieje Polski, Londyn 1996. Nowak T., Język w świecie odkryć nauki, Kraków 2011.
Osęka P., Syjoniści, inspiratorzy, wichrzyciele. Obraz wroga w propagandzie Marca 1968, Warszawa 1999.
Ożóg E.M., Władysław Gomułka. Biografia polityczna, t. 1, Warszawa 1989. Paczkowski A., Trzy twarze Józefa Światły, Warszawa 2009.
Paczkowski A., Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006.
Pazio-Wlazłowska D., Żywicka B., O badaniach językowego obrazu świata w ramach konwersatorium EUROJOS, „Conversatoria Linguistica” 2022, t. 14.
Pisarek W., Pojęcie pola wyrazowego i jego użyteczność w badaniach stylistycznych, „Pamiętnik Literacki” 1967, z. 2.
Polskie Radio i Telewizja w stanie wojennym, wstęp i oprac. S. Ligarski, G. Majchrzak, Warszawa 2011.
Poznański Czerwiec 1956. Wybór dokumentów, wstęp S. Jankowiak, R. Kościański, R. Reczek, wybór i oprac. S. Jankowiak, R. Kościański, E. Makowski, R. Reczek, Poznań 2012.
Rok 1966. PRL na zakręcie, red. K. Chmielewska, G. Wołowiec, T. Żukowski, Warszawa 2014.
Rokicki K., Literaci. Relacje między literatami a władzami PRL w latach 1956–1970, Warszawa 2011.
Skowronek B., Językowy obraz świata, „Academia. Magazyn Polskiej Akademii Nauk” 2022, nr 4.
Solidarność Walcząca w dokumentach, t. 1: W oczach SB, wybór, wstęp i oprac. Ł. Kamiński, W. Sawicki, G. Waligóra, Warszawa 2007.
Solidarność Walcząca w dokumentach, t. 2, cz. 1: Materiały własne, wybór, wstęp i oprac. K. Dworaczek, G. Waligóra, Warszawa 2016.
Stłamszona nauka? Inwigilacja środowisk akademickich i naukowych przez aparat bezpieczeństwa w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, red. P. Franaszek, Warszawa 2010.
Teorie i praktyki komunikacji 2, red. A. Barańska-Szmitko, A. Filipczak-Białkowska, Łódź 2023.
Terlecki R., Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, Kraków 2007.
Twórcy na służbie. W służbie twórczości, red. S. Ligarski, Warszawa 2013.
Twórczość na zamówienie, red. S. Ligarski, R. Łatka, Warszawa 2019.
„Twórczość obca nam klasowo”. Aparat represji wobec środowiska literackiego 1956–1990, red. A. Chojnowski, S. Ligarski, współpraca K. Batorowicz-Wołowiec, wstęp S. Ligarski, Warszawa 2009.
Wicenty D., Weryfikacja gdańskich dziennikarzy w stanie wojennym, Gdańsk 2015.
Wiśniewska-Grabarczyk A., „Czytelnik ocenzurowany”. Literatura w kryptotekstach – recenzjach cenzorskich okresu stalinizmu, Warszawa 2018.
Władysław Gomułka. Pamiętniki, t. 1, red. A. Werblan, Warszawa 1994.
Wolsza T., Dziennikarze w PRL. Rozważania na temat czterech porcji wolności [w:] Yesterday. Studia z historii najnowszej. Księga dedykowana prof. Jerzemu Eislerowi w 65. rocznicę urodzin, red. J. Olaszek et al., Warszawa 2017.
Załamanie na froncie ideologicznym. Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich od Sierpnia ’80 do stanu wojennego, oprac. D. Wicenty, Gdańsk 2012.
Zaremba M., Nienawiść polityczna w PRL: cztery przykłady, „Przegląd Historyczny” 2022, t. 113, z. 4.
Zranione miasto. Poznań w czerwcu 1956 roku, red. S. Jankowiak, P. Machcewicz, A. Rogalska, Poznań 2003.
Abramowicz-Oleszczuk A., Zwerbowany przez UB, „Tygodnik Siedlecki”, https://tygodniksied lecki.com/artykul/zwerbowany-przez-ub-n1465614, dostęp 30 VII 2025 r.
Lipiński P., Poeta na służbie UB. Mordował, choć kto inny naciskał na spust, „Newsweek”, 31 V 2020, https://www.newsweek.pl/historia/czeslaw-bialowas-poeta-na-sluzbie-ub-zyciorys-agenta/7p79ken, dostęp 30 VII 2025 r.
Maciejewska B., Wyskoczyłem ze szkoły, by zabić paru ludzi, „Wiadomości z Wrocławia”, 29 I 2009, https://wroclaw.wyborcza.pl/wroclaw/7,35771,6215787,wyskoczylem-ze-szkoly-by-zabic-paru-ludzi.html, dostęp 30 VII 2025 r.
Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/slowniki/totalizm.html, dostęp 30 VII 2025 r.
Woźniak N., Czesław Białowąs-Małachowiak i agent urzędu bezpieczeństwa, „Notatki Płockie” 2013, t. 58, nr 3 (236), s. 39–45, https://bazhum.muzhp.pl/media/texts/notatki-pockie-kwartalnik-towarzystwa-naukowego-pockiego/2013-tom-58-numer-3-236/notatki_plockie_kwar-talnik_towarzystwa_naukowego_plockiego-r2013-t58-n3_236-s39-45.pdf, dostęp 30 VII 2025 r.
License
Copyright (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
