Resurrect the Spirit of “Gamaja”. Reactivation of the Educational Ideas of the Polish Junior High School as Part of the First State Junior High School and Secondary School in Gdańsk (1945–1948)
Remembrance and Justice, Vol. 42 No. 2 (2023), pages: 169-190
Publication date: 2024-04-03
Abstract
The Polish Junior High School, opened in May 1922 in the Free City of Gdańsk, was one of the most important centres of Polishness in a city dominated by the German population. The facility, called “gamaja” by the students, primarily achieved its most important goal – it enabled children of Poles of Gdańsk citizenship, Polish citizens per-
manently residing in Gdańsk, and Polish clerks and functionaries employed at WMG to obtain a secondary education and, consequently, study at universities. The Polish Junior High School implemented the ideas of: a “work school”, a “creative school”, a school that was “bustling with life, knew no routine or passivity”, which aroused the student’s activity, subjectivity, independence, and skilfully exploited their interests and abilities. The activity of the institution was interrupted on 29 August 1939, just before the outbreak of World War II. The article raises an issue that has not been addressed in historiography so far and is an attempt to answer the following research questions: Did the educational ideas of the Polish Junior High School continue in the First State Junior High School and Secondary School in Gdańsk that was established in 1945? If the activities of the Polish Junior High School were revived, to what extent? Finally, if the educational ideas of the Polish Junior High School were reactivated within the First State Junior High School and Secondary School, to what extent did they prove to be sustainable?
References
Archiwum Państwowe w Gdańsku, Kuratorium Okręgu Szkolnego Gdańskiego w Gdańsku (1178): 18, 133, 134, 156;
Archiwum Państwowe w Gdańsku, Towarzystwo Rozwoju Ziem Zachodnich Zarząd Wojewódzki w Gdańsku (1409): 59;
Archiwum Państwowe w Gdańsku, Obserwatorium Astronomiczne w Gdańsku (3164): 1;
Archiwum Państwowe w Gdańsku, Akta dotyczące Gimnazjum Polskiego w Gdańsku (984): 3;
Archiwum Państwowe w Gdańsku, Gdańskie Towarzystwo Naukowe (1554): 343;
Archiwum Państwowe w Gdańsku, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku (1280): 3163.
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie: 2/14/0/6/3009;
/14/0/6/4381; 2/14/0/6/6454;
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Oświaty w Warszawie: 2/283/0/2.10/1575;
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Akta Witolda Suchodolskiego: 2/449/0/4.2/44;
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Komitet Centralny w Warszawie: 2/1354/0/1.18.1/237.
XVIII.40;
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ambasada RP w Berlinie: 2/474/0/5.16/1952;
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Spraw Zagranicznych: 2/322/0/4.2/2437, 2/322/0/4.2/2438;
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Polska Partia Robotnicza. Komitet Centralny w Warszawie: 2/1400/0/7/295/VII/66.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Gdańsku 1965–1984: 1197/3.
Archiwum I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Gdańsku, Wstęp do kroniki I Państwowego Gimnazjum i Liceum w Gdańsku autorstwa Marcina Dragana;
Archiwum I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Gdańsku, Kronika szkolna;
Archiwum I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Gdańsku, Księga pamiątkowa. Wspomnienie Bernarda Janika opublikowane 26 kwietnia 1975 r. z okazji zjazdu absolwentów w jednodniówce „Nasza szkoła”;
Archiwum I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Gdańsku, Materiały związane z XX-leciem I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Gdańsku;
Archiwum I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Gdańsku, Wiersz z 1947 r. zapisany w kronice I LO w Gdańsku (bez tytułu, autor nieznany).
Jedna fotografia, wiele wspomnień ‒ wspomnienie Jerzego Szapowałowa [w:] Gdańska Jedynka. 60 lat I Liceum Ogólnokształcącego w Gdańsku (1945–2005), Gdańsk 2005.
Kronika i pamięć 1945–1954, zebrał i oprac. W. Dobosz-Tempski, Gdańsk 2015.
Warmiński Z., Gdańsk. Moje Korzenie, Gdańsk 2013.
Zwarra B., Wspomnienia gdańskiego bówki, t. 1, Gdańsk 1984.
Budzimira Wojtalewicz-Winke, Zbigniew Rydel
„Gazeta Gdańska” 1922.
Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948, oprac. A. Kochański, Warszawa 2002.
Adamczyk T., Organizacja pracy wychowawczej w szkole średniej ogólnokształcącej. Zarys problemów. Referat wygłoszony na konferencji rejonowej w Toruniu dnia 29 lutego 1932 r. [w:] Sprawozdanie dyrektora Gimnazjum Polskiego w Gdańsku za rok szkolny 1931/1932, Gdańsk 1932.
Andrzejewski M., I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012.
Augustyński J., Podstawy prawne, na jakich opiera się polskie szkolnictwo na terenie W.M. Gdańska [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w pięćdziesięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 1, red. B. Janik, Gdańsk 1976.
Czartkowski A., 1922–1932. Dziesięć lat istnienia Gimnazjum Polskiego w Gdańsku [w:] Sprawozdanie dyrektora Gimnazjum Polskiego w Gdańsku za rok szkolny 1931/32, Gdańsk 1932.
Daniluk J., Niespokojne lato. Sytuacja w Gdańsku w przededniu wybuchu II wojny światowej (czerwiec–sierpień 1939), „Argumenta Historica. Czasopismo naukowo-dydaktyczne” 2015, nr 2.
Daniluk J., Powstanie i działalność niemieckiej placówki archiwalnej wojsk lądowych w Gdańsku-Oliwie (1939–1945), „Dzieje Najnowsze” 2012, R. 44, nr 2.
Dragan M., Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku w latach 1922–1939 [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w pięćdziesięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 1, red. B. Janik, Gdańsk 1976.
Dzienis H., Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Wolnym Mieście Gdańsku (1922–1939) [w:] Historia gdańskich dzielnic, t. 2: Stare Przedmieście, red. J. Dargacz, K. Kurkowska, Gdańsk 2019.
Förster F.W., Wychowanie i samowychowanie. Wskazania zasadnicze dla rodziców i nauczycieli, duszpasterzy i piastunów młodzieży, Warszawa 1917.
Gałaszewska-Chilczuk D., Wołoszyn J.W., Od przedszkolaka do studenta. Kryteria selekcji społecznej i politycznej w edukacji lat 1947–1956, Lublin 2012.
Gdańska Jedynka. 50 lat I Liceum Ogólnokształcącego w Gdańsku (1945–1995), Gdańsk 1995.
Gdańska Jedynka. 60 lat I Liceum Ogólnokształcącego w Gdańsku (1945–2005), Gdańsk 2005.
Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w pięćdziesięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 1, red. B. Janik, Gdańsk 1976.
Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w sześćdziesięciopięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 2, red. K. Sroczyńska-Wyczańska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.
Główczyk J., „Szkolnictwo ogólnokształcące w Gdańsku w latach 1945–1973”, mps pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem K. Trzebiatowskiego, Gdańsk 1977.
Grzybowski R., Pięćdziesięciolecie gdańskiej historii wychowania, „Biuletyn Historii Wychowania” 2008, nr 24.
Janik B., Życiorysy pracowników Gimnazjum Polskiego w Gdańsku [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w pięćdziesięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 1, red. B. Janik, Gdańsk 1976.
Juśko E., Struktura organizacyjna szkół powszechnych w powiecie tarnowskim w latach 1918–1939, „Roczniki Nauk Społecznych” 2004, t. 32, z. 2.
Kabzińska Ł., Idea wychowania moralno-społecznego w programach międzynarodowych kongresów pedagogicznych okresu międzywojennego, „Warmińsko-Mazurski Kwartalnik Naukowy” 2013, nr 4.
Kabzińska Ł., Recepcja poglądów J. Deweya w polskiej pedagogice okresu międzywojennego, „Biuletyn Historii Wychowania” 2000, nr 11–12.
Kerschensteiner G., Pojęcie szkoły pracy, Lwów–Warszawa 1934.
Kleinert E., Administrator apostolski diecezji gdańskiej (1945–1951), „Miesięcznik Diecezjalny Gdański” 1977, t. 21, nr 1–4.
Koprowska M., Sodalicja Mariacka [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w sześćdziesięciopięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 2, red. K. Sroczyńska-Wyczańska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.
Kosiński K., Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL, Warszawa 2006.
Kuffel E., Komisja Centralna [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w sześćdziesięciopięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 2, red. K. Sroczyńska-Wyczańska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.
Majorek C., Ustrój galicyjskiego szkolnictwa ludowego w czasie walki o autonomię i w okresie kampanii rezolucyjnej (1860–1873), „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie” 1968, z. 32.
Mauersberg S., Walczak M., Szkolnictwo polskie po drugiej wojnie światowej (1944–1956), Warszawa 2005.
Mielcarzewicz B., Biblioteka gimnazjalna [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w sześćdziesięciopięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 2, red. K. Sroczyńska-Wyczańska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.
Możdżeń K., Strukturalistyczny model rozwoju człowieka J. Piageta w kontekście zagadnień pedagogicznych, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio I, Philosophia-Sociologia” 2009, vol. 34.
Pelczar M., Marcin Dragan – długoletni prezes, „Rocznik Gdański” 1972, t. 32, z. 1.
Perkowski P., Gdańsk – miasto od nowa, Gdańsk 2013.
Polak H., Szkolnictwo i oświata polska w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939, Gdańsk 1978.
Przybyszewski S., O polskości w Gdańsku [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w pięćdziesięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 1, red. B. Janik, Gdańsk 1976.
Recepcja myśli pedagogicznej Jana Władysława Dawida w XX i XXI wieku, red. S. Walasek, K. Gandecka, Wrocław 2015.
Rowid H., Szkoła twórcza. Podstawy teoretyczne i drogi urzeczywistnienia nowej szkoły, Kraków 1931.
Rynduch Z., Gimnazjum Polskie w Gdańsku 1922–1939, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne” 1958, nr 1.
Rynduch Z., W 50-lecie powstania Gimnazjum Polskiego w Gdańsku, „Rocznik Gdański” 1973, t. 31, z. 2.
Snoch B., Polska szkoła średnia w Galicji w pierwszych latach wojny 1914/15–1915, „Prace Naukowe. Pedagogika” 1999–2000–2001, nr 8–9–10.
Sołtysik K., Współpraca domu i szkoły w nauczaniu (praktyczne wskazania dotyczące zorganizowania pracy domowej dziecka) [w:] Sprawozdanie dyrektora Gimnazjum Polskiego w Gdańsku za rok szkolny 1932/33, Gdańsk 1933.
Sprawozdanie dyrektora Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego Macierzy Szkolnej w Gdańsku za rok szkolny 1937/38, Gdańsk 1939.
Sprawozdanie dyrektora Gimnazjum Polskiego w Gdańsku za rok szkolny 1928/29, Gdańsk 1929.
Sprawozdanie dyrektora Gimnazjum Polskiego w Gdańsku za rok szkolny 1931/32, Gdańsk 1932.
Sprawozdanie dyrektora Gimnazjum Polskiego w Gdańsku za rok szkolny 1932/33, Gdańsk 1933.
Sprawozdanie dyrektora Gimnazjum Polskiego w Gdańsku za rok szkolny 1933/34, Gdańsk 1934.
Sroczyńska-Wyczańska K., Abiturienci Gimnazjum Polskiego – ofiary II wojny światowej [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w sześćdziesięciopięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 2, red. K. Sroczyńska-Wyczańska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.
Sroczyńska-Wyczańska K., Liga Morska i Kolonialna [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w sześćdziesięciopięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 2, red. K. Sroczyńska-Wyczańska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.
Sroczyńska-Wyczańska K., Religia [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w sześćdziesięciopięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 2, red. K. Sroczyńska-Wyczańska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.
Sroczyńska-Wyczańska K., Przedmioty i treści nauczania [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w sześćdziesięciopięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 2, red. K. Sroczyńska-Wyczańska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.
Sroczyńska-Wyczańska K., Wprowadzenie [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w sześćdziesięciopięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 2, red. K. Sroczyńska-Wyczańska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.
Stępkowski D., Kształtowanie moralności w warunkach szkolnych – Herbart i poza nim, „Przegląd Pedagogiczny” 2021, nr 1.
Stępniak H., Ludność polska w Wolnym Mieście Gdańsku (1920–1939), Gdańsk 1991.
Szczudłowski P., Szykany władz wobec administratora apostolskiego diecezji gdańskiej ks. Andrzeja Wronki (1945–1951), „Folia Pomeraniae” 1997, nr 2.
Szczygieł M., Konstruktywizm Jeana Piageta i koncepcja zmysłu liczby a edukacja matematyczna, „Edukacja” 2017, nr 1 (140).
Urbanek M., Ostatnie chwile Gimnazjum Polskiego [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w sześćdziesięciopięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 2, red. K. Sroczyńska-Wyczańska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.
Urbanek M.W., Rola i zadania Gimnazjum Polskiego w Gdańsku [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w pięćdziesięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 1, red. B. Janik, Gdańsk 1976.
Wagner B., Strategia wychowawcza w PRL, Warszawa 2009.
Wierzbicki M., Związek Młodzieży Polskiej i jego członkowie. Studium z dziejów funkcjonowania stalinowskiej organizacji młodzieżowej, Warszawa 2006.
Wiśniewska M., Przedszkola Polski „ludowej”. Ideologizacja instytucji (1944–1965), Warszawa 2019.
Wolter E., Nowe wychowanie, „Fides et Ratio. Kwartalnik naukowy” 2014, nr 4 (18).
Wykaz wychowawców i wychowanków Gimnazjum Polskiego, którzy oddali życie w obronie polskości Gdańska i wolności Polski, oprac. B. Janik [w:] Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Gdańsku (1922–1939). Księga pamiątkowa w pięćdziesięciolecie założenia Gimnazjum, cz. 1, red. B. Janik, Gdańsk 1976.
Załęska-Kaczko J., Architektura Gimnazjum Macierzy Szkolnej w Gdańsku w latach 1922–1939 [w:] Historia gdańskich dzielnic, t. 2: Stare Przedmieście, red. J. Dargacz, K. Kurkowska, Gdańsk 2019.
Zechenter A., Zniszczyć kułaka nauki. Uczeni i uczelnie w kuźni komunizmu, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2011, nr 3.
Zubelewicz J., Pedagogika ogólna Herbarta i jej znaczenie w zarządzaniu klasą szkolną [w:] M. Maciejczak, L. Stachurski, M. Stelmach, J. Szatan, B. Witowska-Maksimczuk, J. Zubelewicz, O niektórych wartościach podstawowych (w kręgu filozofii współczesnej), t. 2, Truskaw 2015.
Żukowska L., „Szkolnictwo średnie ogólnokształcące w Gdańsku w latach 1945–1950”, mps pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem G. Berendta, Gdańsk 2008.
License
Copyright (c) 2023 Pamięć i Sprawiedliwość
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.