okladka

Bd. 38 Nr. 2 (2021)

ISSN:
1427-7476

Section: Varia

Fantazmat i atak na epokę. Przegląd wizerunku Józefa Piłsudskiego w polskich filmach fabularnych w PRL-u

Pamięć i Sprawiedliwość, Bd. 38 Nr. 2 (2021), pages: 347-374

Publication date: 2021-12-30

https://doi.org/10.48261/pis213819

Abstract

Do dnia dzisiejszego badacze kinematografii nie wykazują głębszego zainteresowania Józefem Piłsudskim. Istnieją jedynie teksty poświęcone nowo ukazującym się filmom historycznym (takie jak recenzje i protokoły dyskusji redakcyjnych w czasopismach filmowych) oraz nieliczne popularne prace przeglądowe. W zbiorowym doświadczeniu wspólnoty narodowej marszałek Józef Piłsudski pozostaje niezmiennie narodowym fantazmatem – wyobrażonym mitem, swoistym charyzmatem utożsamianym z odzyskaniem niepodległości („Wielki Budowniczy”, „Ojciec Niepodległości”, „Wódz Narodu”, „Wielki Marszałek”, „Komendant” itp.) i zwycięstwem nad bolszewikami w 1920 r. (exemplum antykomunizmu). Niniejszy artykuł składa się z dwóch wewnętrznie uzupełniających się części. We wstępie przedstawiono sylwetkę Józefa Piłsudskiego w kinematografii międzywojennej (1918–1939). Następnie główna część poświęcona jest analizie trzech ważnych filmów fabularnych z okresu PRL-u (Śmierć prezydenta, 1977, Zamach stanu, 1981, Polonia Restituta, 1980), w których Marszałek Józef Piłsudski jest kluczową postacią zaangażowaną w narracji historycznej. W tej części artykułu skupiono się na zafałszowaniu obrazu historycznego (postaci, wydarzeń, procesów historycznych), obrazu, który w efekcie był daleki od prawdy historycznej i zgodny z wytycznymi rządzącej partii komunistycznej. Zwraca się także uwagę na uwikłanie twórców filmu i konsultantów naukowych w system komunistyczny. Analiza oparta jest na materiałach źródłowych (scenariusze, publikacje prasowe) oraz literaturze przedmiotu.


Śmierć Prezydenta”/“Death of a President” [1977].

“Wymarsz”/“Marching Of ” [1988].

“Zamach stanu”/“Coup d'état” [1980].

Filipski R., Gontarz R., Zamach stanu: scenopis lfimu fabularnego, Łódź 1978.

Z uchwał IX Nadzwyczajnego Zjazdu PZPR, “Film” 1983, no. 10.

(aw) [Wiesław Adamik], Piłsudski w lfimie , “Antena” 2001, no. 42.

„Polonia Restituta”. Z Bohdanem Porębą rozmawiała Elżbieta Dolińska, “Film” 1979, no. 16.

Bajer L., Realizm ascetyczny, “Kino” 1977, no. 142.

Film i historia. Antologia, ed. I. Kurz, Warsaw 2008.

Fürstenau T., Film historyczny; dokument czy dzieło sztuki, transl. G. Rafalska, “Film na Świecie” 1980, no. 4 (260).

Garlicki A., Film wobec świadomości historycznej, “Kino” 1975, no. 1.

Gwóźdź A., Historia bez lfimu, lfim bez historii , “Film” 1984, no. 20.

Holzer J., Zamach na historię, “Tygodnik Solidarność” 1981, no. 4.

J. B., Zapis historii czy świadomości historycznej?, “Film”1978, no. 14.

Kałużyński Z., Tolerancja, “Polityka” 1977, no. 35.

Klaczyński Z., Jej ból, jej gniew…, “Film” 1981, no. 13.

Ledóchowski A., O naprawie Rzeczypospolitej, “Kino” 1978, no. 4.

Ledóchowski A., Strzelałem do symbolu, “Film” 1977, no. 36.

Lewandowski J.F., II Rzeczypospolita w lfimie powojennym , “Film” 1988, no. 42.

Lewandowski J.F., Piłsudski i kino, “Film” 1988, no. 33.

Łepkowski T., Wokół prawdy, fałszów i przemilczeń. Kilka uwag o lfimowej historii , “Kino”1981, no. 9.

Marszałek R., Koniec żywotów świętych?, “Kino” 1978, no. 10.

Micciche L., Film i historia, transl. W. Wertenstein, “Kino“ 1981, no. 7.

Mruklik B., Historia z fotoplastykonu, “Kino” 1981, no. 8.

Na festiwalach w Hiszpanii, “Film” 1978, no. 43.

Polskie lfimy na czele coraz słabszej stawki, “Film” 1978, no. 20.

“Pozwalam śnić widzom.” Z Łukaszem Barczykiem rozmawia D. Bierczyńska, “Kino” 2015, no. 4.

Pozycja artysty, “Filmowy Serwis Prasowy” 1981, no. 16.

Przemiany reżyserii, “Film” 1978, no. 23.

Samowar 77 dla Śmierci prezydenta i Z biegiem czasu, “Film” 1978, no. 37.

Sandecka M., Varia. Kronika wydarzeń, “Kino” 2006, no. 471.

Semilski J., Wojsko w przedwojennych lfimach, “Myśl Polska” 1994, no. 5.

Słabek H., Filmowy spór o tradycje. Tradycje walk o niepodległość w lfimie polskim po 1957 r., “Dziś” 1998, no. 5.

Sorlin P., Klio na ekranie albo historyk w mroku, “Film na Świecie”, 1980, no. 4.

Sprawozdanie z produkcji lfimu Śmierć Prezydenta, “Film” 1977, no. 36.

Sprawozdanie z produkcji lfimu Zamach stanu, “Film” 1977, no. 36.

Srebrny Niedźwiedź dla Śmierci prezydenta, “Film” 1978, no. 12.

Szczerba J., Nie żyje Bohdan Poręba - reżyser “Hubala”, “Gazeta Wyborcza” 27 I 2014. Poręba chce zmartwychwstać. Z Bohdanem Porębom rozmawia Grzegorz Sroczyński, “Duży Format” (“Gazeta Wyborcza's” weekend insert) 4 III 2008.

Śmierć Prezydenta, “Filmowy Serwis Prasowy” 1977, no. 18.

Tazbir J., Film - ostoja tradycyjnej historiograifi, “Kino” 1975, no. 10.

Trenkner J., Operacja Walkiria, transl. W. Pięciak, “Tygodnik Powszechny” 3 II 2009.

W Mediolanie, “Film” 1978, no. 14.

Wizje przeszłości. Rozmowa z Marianem Wojciechowskim, “Film” 1978, no. 37.

Wokół Zamachu stanu. Dyskusja z udziałem: Zbigniewa Klaczyńskiego, Jana Tomickiego, Ryszarda Gontarza, Piotra Staweckiego, “Film” 1981, no. 20.

Wróblewski J., Upiory historii, “Polityka” 2007, no. 37.

Wstęp do dyskusji, “Film” 1978, no. 40.

X Lato Filmowe w Łagowie, “Film” 1978, no. 29.

Zamach na epokę. Dyskusja z udziałem: Mariana M. Drozdowskiego, Piotra Łossowskiego, Jerzego R. Szaiflka, Henryka Jankowskiego, Kazimierza Koźniewskiego i Barbary Mruklik, “Kino” 1981, no. 185.

Zamach stanu, “Filmowy Serwis Prasowy” 1981, no. 4.

Zatorski J., Śmierć prezydenta, “Kierunki” 1977, no. 36.

Gasztold P., Nadgorliwość „marcowego” propagandzisty. Zawiłe losy Ryszarda Gontarza [in:], Marzec i po Marcu. Wpływ kryzysu Marca '68 na środowiska naukowe i kulturę Polski ludowej, ed. P. Benken, T.P. Rutkowski, Warsaw 2019.

Halbwaschs M., Społeczne ramy pamięci, translated and introduced by M. Król, Warsaw, 2008.

Susman W.I., Film and History: Artifact and Experience, “Film & History: An Interdisciplinary Journal of Film and Television Studies”, 1985, vol. 15, no. 2.

Hendrykowski M., Film jako źródło historyczne, Poznań 2005.

Hughes W., Ocena lfimu jako świadectwa historii, “Film na Świecie” 1980, no. 260.

Janowski W., Kochański A., Informator o strukturze i obsadzie personalnej centralnego aparatu PZPR, 1948-1990, Warsaw 2000.

Karczowa H., Reportaż lfimowy i kronika jako źródło historyczne, “Studia Źródłoznawcze” 1971, vol. 16.

Kazimierski J., Katowickie Forum Partyjne, “Pamięć i Sprawiedliwość” 2013, no. 2.

Kowalski P., Historia w melodramatycznym kostiumie, czyli historyczny lfim fabularny [in:] Problem teorii dzieła lfimowego, ed. Jacek Trzynadlowski, Wrocław 1985.

Księga Kadru: o zespole lfimowym Jerzego Kawalerowicza, ed. S. Zawiśliński S., S. Kuśmierczyk S., Warsaw, 2002.

Kunicki M., Heroism, Raison d'état, and National Communism: Red Nationalism in the Cinema of People's Poland, “Contemporary European History” 2012, vol. 21, no. 2.

Kunicki M., Optimism against all odds: Polish National Identity in War Films of Jerzy Passendorfer, „Sprawy Narodowościowe. Nowa Seria/Nationalities Afairs. New Series” 2017, no. 49.

Kurpiewski P., Historia na ekranie Polski Ludowej, Gdańsk 2017.

Litka P., Historyczny lfim [in:] Encyklopedia kina, ed. T. Lubelski, Cracow 2003.

Lubelski T., Historia kina polskiego 1895-2014, Cracow 2016.

Lubelski T., Historia kina polskiego: twórcy, lfimy, konteksty, Katowice-Chorzów 2009.

Machwitz Z., „Fabularny lfim historyczny - problem gatunku, “Folia Filmologica” 1982, no. 1.

Media audiowizualne w warsztacie historyka, ed. D. Skotarczak, Poznań 2008.

Mykita-Glensk Cz., Pierwsza wojna światowa w lfimie polskim [in:] Inter arma cantant musae, Częstochowa, 1995/1996.

Pomian K., Pamięć podzielona: miejsca pamięci w Europie jako zjawisko polityczne i kulturowe, “Przegląd Polityczny” 2008, no. 89.

Rek J. J., Kino Jerzego Kawalerowicza i jego konteksty, Łódź 2008.

Rosenstone R.A., Visions of the Past: eTh Challenge of Film to Our Idea of History, Harvard University Press 1995.

Rutkowski T., Jan Borkowski - kontrowersyjny historyk ruchu ludowego [in:] Stłamszona nauka? Inwigilacja środowisk akademickich i naukowych przez aparat bezpieczeństwa w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, ed. P. Franaszek, Warsaw 2010.

Rutkowski T., Nauki historyczne w Polsce 1944-1970. Zagadnienia polityczne i organizacyjne, Warsaw 2007.

Sikorski A., Uwagi o specyficznym charakterze filmowego źródła [in:] Problemy nauk pomocniczych historii. Materiały z II konferencji poświęconej naukom pomocniczym historii, Katowice 1973.

Skotarczak D., Wśród lfimowych źródeł do historii Polski Ludowej, “Porównania” 2010, vol. 7.

Szacka B., Czas przeszły: pamięć i mit, Warsaw 2006.

Szacka B., Historia i pamięć zbiorowa, “Kultura i Społeczeństwo”, 2005, vol. XLVII, z. 4.

Szacka B., Pamięć zbiorowa [in:] Wobec przeszłości. Pamięć przeszłości jako element kultury współ- czesne, ed. A. Szpociński, Warsaw 2005.

Tyszka K., Nacjonalizm w komunizmie: ideologia narodowa w Związku Radzieckim i Polsce Ludowej, Warsaw 2004.

Wagner R., Film fabularny jako źródło historyczne, “Kultura i Społeczeństwo” 1974, no. 2.

Witek P., Rozbite lustra historii. Rozmyte ślady historii. Metodologiczne problemy audiowizualnej koncepcji źródła historycznego [in:] Historia wobec źródeł. Historiograafi klasyczna i nowe propozycje metodologiczne, ed. J. Kolbuszewska, R. Stobiecki, Łódź 2010.

Witek, P., Kultura - Film - Historia. Metodologiczne problemy doświadczenia audiowizualnego, Lublin 2005.

Wojnicka J., Film historyczny [in:] Słownik wiedzy o filmie, ed. J. Wojnicka, O. Katafiasz, Bielsko-Biała 2006.

Wojtczak M., O kinie moralnego niepokoju… I nie tylko, Warsaw 2009.

Zajiček E., Poza ekranem. Polska kinematograafi w latach 1896-2005, Warsaw 2009.

Zaremba M., Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Warsaw 2005.

okladka

Bd. 38 Nr. 2 (2021)

ISSN:
1427-7476

Data publikacji:
2021-12-30

Dział: Varia