okladka

Tom 30 Nr 2 (2017)

ISSN:
1427-7476

Dział: Studia

Proces odbudowy krajowego ruchu chrześcijańsko-demokratycznego u schyłku PRL (1986–1989)

Tomasz Sikorski

Uniwersytet Szczeciński

Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 30 Nr 2 (2017), strony: 203-226

Data publikacji: 2017-12-30

Abstrakt

The article is an attempt at showing the reconstruction process of the Polish Christian Democratic movement and the decline of the Polish People’s Republic (1988–1989). The issue in question has not been previously studied by many researchers. They have usually focused on the history of the Stronnictwo Pracy, social Catholicism, the activity of various lay Catholic circles (usually licensed ones), and the structure of the Labour Party (Stronnictwo Pracy) among the emigrants. What is more, it should be stressed that most of such analyses dealt with the period between 1944/45 and 1956, and in rarer cases, the decades of Władysław Gomułka’s and Edward Gierek’s rule. The 1980s (particularly the late portion of the decade) still require detailed research. In a way, the present article consists of two parts. The former one synthetically presents attempts at reactivation of the Christian Democratic circles after October 1956 and initiatives aiming at the reconstruction of Christian Democratic circles. This led to the establishment of the Polish Catholic Social Union (PZKS), which the initiators (mainly Janusz Zabłocki) intended to provide as a foundation for the reconstruction of the Polish Christian Democratic movement. The author has presented the main directions of PZKS activity, internal disputes (in the fields of ideology, politics and tactics) and the achievement of the party with regard to broadly understood political thought. The latter part of the article, which should be regarded as the main (fundamental) one, analyses the reconstruction process of the Polish Christian Democratic circles itself. The activities of the Christian Democratic Club of Political Thought, which was supposed to provide infrastructure for the future Christian Democratic movement (with regard to programme, politics and organisation). The focus is also on the political thought of the Club, its achievements in the field of programme and strategy related to the political changes in the country (e.g. the Round Table talks, June elections of 1989). What was equally important was the relationship between the Club and other opposition circles and licensed groups of lay Catholics (e.g. PZKS, PAX Association, Christian Social Association). The article has been based primarily on source materials of various provenance. The role of academic studies has only been auxiliary.

A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 2006

A. Dudek, Państwo i Kościół w Polsce 1945–1970, Kraków 1995

A. Friszke, Koło posłów „Znak” w Sejmie PRL 1957–1976, Warszawa 2002

A. Friszke, Oaza na Kopernika. Klub Inteligencji Katolickiej 1956–1989, Warszawa 1997

A. Friszke, Między wojną a więzieniem 1945–1953. Młoda inteligencja katolicka, Warszawa 2015

A. Micewski, Kościół–państwo 1945–1989, Warszawa 1994

A. Micewski, Kościół wobec „Solidarności” i stanu wojennego, Paryż 1987

A. Micewski, Współrządzić czy nie kłamać? Pax i Znak w Polsce 1945–1976, Paryż 1978

T. Sikorski, M. Kulesza, Niezłomni w epoce fałszywych proroków. Środowisko „Tygodnika Warszawskiego” (1945–1948), Warszawa 2013

J. Zabłocki, Chrześcijańska demokracja w kraju i na emigracji 1947–1970, Lublin 1999

J. Zabłocki, Odwagę łączyć z rozwagą. Polski Związek Katolicko-Społeczny w latach 1980–1983. Z dziejów katolicyzmu społecznego w PRL, Lublin 2011

Z. Zieliński, Kościół w Polsce 1944–2002, Radom 2003

Z. Zieliński przy współudziale Sabiny Bober, Kościół w Polsce 1944–2007, Poznań 2009

J. Żaryn, Kościół w PRL, Warszawa 2004

J. Żaryn, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003

J. Żaryn, Kościół a władza w Polsce 1945–1950, Warszawa 1997

A. i A. Anusz, Samotnie wśród wiernych. Kościół wobec przemian politycznych w Polsce (1944–1994), Warszawa 1994

Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2015

J. Eisler, Stosunki Kościół–państwo w powojennej Polsce w najnowszych publikacjach, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, t. 3

J. Rabiński, Stronnictwo Pracy we władzach naczelnych Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie w latach 1939–1945, Lublin 2012

P. Ziętara, Seweryna Eustachiewicza przypadki, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 2006, nr 158

P. Ziętara, Konrad Sieniewicz w dokumentach bezpieki, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2010, nr 1(50)

A. Andrusiewicz, Myśl polityczna Stronnictwa Pracy, „Studia z Nauk Politycznych” 1984, nr 6

A. Andrusiewicz,, Stronnictwo Pracy 1937–1950. Ze studiów nad dziejami najnowszymi chadecji w Polsce, Warszawa 1988

W. Bujak, Historia Stronnictwa Pracy 1937–1946–1950, Warszawa 1988

A. Palczak, Stronnictwo Pracy w latach 1945–1946, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Nauki Społeczne” 1985, z. 44

B. Rogaczewska, Recepcja katolickiej nauki społecznej w założeniach programowych Stronnictwa Pracy, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne” 2007, nr 2

A. Siwiec, Założenia ideowe programu Stronnictwa Pracy w świetle katolickiej nauki społecznej, „Roczniki Nauk Społecznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” 1996, t. 24

W. Łęcki, Geneza i ewolucja myśli społecznej Stronnictwa Pracy 1937–1993, Toruń 2009

K. Turowski, Dzieje Stronnictwa Pracy 1945–1946, „Chrześcijanin w Świecie” 1982, nr 103

J. Rabiński, Koncepcje polityki zagranicznej w dokumentach programowych Stronnictwa Pracy 1937–1946 [w:] Polska między Wschodem a Zachodem, red. A. Szczepańska, H. Walczak, A. Wątor, t. 1, Toruń 2008

J. Rabiński, Chrześcijańscy Demokraci wobec Jałty. Z dziejów emigracyjnego Stronnictwa Pracy w okresie listopad 1944 r.– lipiec 1945 r. [w:] Niepodległościowe uchodźstwo polskie w Europie i na świecie i jego rola w pomocy Krajowi po układzie jałtańskim 1945–1990, red. M.B. Topolska, T. Wolsza, M. Gliński, Warszawa 2010

J. Majchrowski, Geneza polityczna ugrupowań katolickich: Stronnictwo Pracy, grupa „Dziś i Jutro”, Paris 1984

J. Draus, Stronnictwo Pracy w województwie rzeszowskim – 1945–1946–1950. Z dziejów regionalnej chadecji, Rzeszów 1998

T. Potemski, Stronnictwo Pracy na Górnym Śląsku w latach 1937–1950, Katowice 1969

A. Makowski, Stronnictwo Pracy na Pomorzu Zachodnim wobec przemian politycznych w latach 1945–1950 [w:] Monumenta manent. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Tadeuszowi Białeckiemu, red. A. Makowski, E. Włodarczyk, Szczecin 2003

J. Stefaniak, Stronnictwo Pracy w województwie lubelskim w latach 1946–1950. Przegląd problematyki, „Rocznik Lubelski” 1985/1986, nr 22/23

S. Roman, Stronnictwo Pracy w województwie olsztyńskim w latach 1946–1950, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1979

J. Zabłocki, Dzienniki 1956–1965, t. 1, Warszawa 2008

P. Ceranka, Warszawskie Kluby Dyskusyjne [w:] Warszawa miasto w opresji. Warszawa niepokonana, red. K. Krajewski, M. Pietrzak-Merta, Warszawa 2010

A. Friszke, Kościół a państwo realnego socjalizmu. Próba kompromisu w roku 1957, „Więź” 1997, nr 2

B. Bankowicz, Z historii Klubów Inteligencji Katolickiej 1956–1957, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Nauk Politycznych” 1989, z. 35

A. Przewłoka, Służba Bezpieczeństwa wobec prób powołania Klubu Inteligencji Katolickiej w Katowicach w latach 1956–1957, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 2010, t. 41, z. 1

R. Bender, Geneza i rozwój Klubów Inteligencji Katolickiej w Polsce po 1956 roku, „Zeszyty Społeczne KIK” 2003, nr 11

A. Friszke, Początki Klubów Inteligencji Katolickiej, „Więź” 1996, nr 10

M. Białkowski, Oaza na Mostowej. Klub Inteligencji Katolickiej w Toruniu (1957–2007), Toruń 2008

M. Białkowski, Zarys historii Klubu Inteligencji Katolickiej w Toruniu, Toruń 2008; idem, Laikat katolicki wobec bezpieki na przykładzie Klubu Inteligencji Katolickiej w Toruniu (1957–1989/1990) [w:] Letnia Szkoła Historii Najnowszej 2010. Referaty, red. Ł. Kamiński, T. Kozłowski, Warszawa 2010,

M. Białkowski, Korzenie ideowo-instytucjonalne Klubu Inteligencji Katolickiej w Toruniu. Szkic do badania środowisk katolickich nurtu intelektualnego [w:] W kręgu idei. Państwo – edukacja – religia. Księga pamiątkowa ofiarowana dr Katarzynie Kalinowskiej, red. D. Góra-Szopiński, G. Radomski, W. Wojdyło, M. Zamojska, Toruń 2011

Dzieje wrocławskiego Klubu Inteligencji Katolickiej i zaprzyjaźnionych z nim stowarzyszeń 1957–1997, red. A. Grocholski, Wrocław 1997

Pięćdziesięciolecie Klubu Inteligencji Katolickiej we Wrocławiu. Wkład Klubu w budowę postaw obywatelskich we Wrocławiu i na Dolnym Śląsku, red. W. Wysoczański, Wrocław 2008

J. Ziomecki, Klub Inteligencji Katolickiej we Wrocławiu, „Dolny Śląsk” 2000, nr 8

T. Tyszkiewicz, Czterdziestolecie Klubu Inteligencji Katolickiej w Poznaniu 1957–1997, Poznań 1999

K. Białecki, Klub Inteligencji Katolickiej w Poznaniu w latach 1956–1991, Poznań 2012

K. Białecki, Władze wobec poznańskiego Klubu Inteligencji Katolickiej w latach 1956–1970 [w:] Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Wielkopolsce w latach 1956–1970, red. K. Białecki, Poznań 2009

W. Woźniak, Opolski Klub Inteligencji Katolickiej – protokół zebrania założycielskiego z dnia 27 II 1957 r., „Kwartalnik Opolski” 2002, nr 2/3

C. Kuta, „Działacze” i „Pismaki”. Aparatbezpieczeństwa wobec katolików świeckich w Krakowie w latach 1957–1989, Kraków 2009

T. Sikorski, Próby konsolidacji środowiska byłych działaczy Stronnictwa Pracy przed wyborami 1957 roku [w:] Wybory i referenda w PRL, red. S. Ligarski, M. Siedziako, Szczecin 2014, s. 609–630.

J.M. Majchrowski, Problem utworzenia partii katolickiej w Polsce Ludowej, „Euhemer” 1982, nr 3/4

T. Sikorski, M. Kulesza, Sen o Kalopei. Ewangeliczny socjalizm Kazimierza Studentowicza, Warszawa 2015

C. Strzeszewski, Na przełomie czasów, Lublin 1995

T. Sikorski, „Sensus catholicus”. Orientacje ideowe powojennych legalnych środowisk katolików świeckich w Polsce Ludowej. Zbliżenia i oddalenia [w:] Sensus catholicus…,

J. Gorący, Dzieje polskiego katolicyzmu społecznego na łamach „Chrześcijanina w Świecie” w latach 1968–1989 [w:] Sensus catholicus…

J. Zabłocki, Nasza rola w soborowej odnowie w Polsce, „Chrześcijanin w Świecie” 1969, nr 2; idem, „Chrześcijanin w Świecie” wobec głównych problemów Kościoła i życia narodowego, „Chrześcijanin w Świecie” 1980, nr 85

J. Zabłocki, Kościół i świat współczesny. Wprowadzenie do soborowej konstytucji pastoralnej „Gaudium et spes”, Kraków 1967

J. Zabłobcki, Na polskim skrzyżowaniu dróg, Warszawa 1972

A. Tasak, Postulowane zmiany systemu społeczno-politycznego w koncepcjach PZKS (1981–1989). Model przywództwa niezrealizowanego [w:] Model przywództwa. Wymiar lokalny, krajowy, międzynarodowy, red. A.K. Piasecki, Kraków 2006

A. Tasak, Koncepcje utworzenia partii katolickiej w Polsce Ludowej, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica II” 2004, Folia 22

A. Tasak, Rola i miejsce katolików w systemie politycznym Polski lat osiemdziesiątych w koncepcjach politycznych Polskiego Związku Katolicko-Społecznego [w:] „Problemy Społeczne i Ekonomiczne”, t. 3, Kęty 2006

M.F. Rakowski, Dzienniki polityczne, t. 8, 1981–1983, Warszawa 2004

K. Tarka, Między emigracją a krajem. Witold Olszewski i paryskie „Horyzonty”, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 2006, nr 154

T. Sikorski, „Nowe Horyzonty” (1986–1989) – pismo młodej endecji schyłku PRL-u. Próba zarysu monograficznego [w:] Prasa Narodowej Demokracji, t. 2, red. A. Dawidowicz, E. Maj, Lublin 2012

S. Cenckiewicz, „Endekoesbecja”. Dezintegracja Polskiego Związku Katolicko-Społecznego w latach 1982–1986, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2007, nr 1 (5)

S. Cenckiewicz, J. Żaryn, Obok i w centrum PZKS-u, czyli jak „mrowisko” miało zastąpić „elitę”, „Znaki Nowych Czasów” 2005, nr 15

S. Cenckiewicz, J. Żaryn, „Mrowisko”, „Znaki Nowych Czasów” 2005, nr 16, s. 123–142; eidem, „Mrowisko”, cz. III – ostatnia, „Znaki Nowych Czasów” 2006, nr 17

J. Zabłocki, „Teczka” na chadecję. Uwagi do dokumentów MSW z lat 1983–1988 (SOR „Mrowisko”), „Znaki Nowych Czasów” 2007, nr 18

A. Wielowieyski, Losowi na przekór, Warszawa 2015

Rada Konsultacyjna przy Przewodniczącym Rady Państwa 1988–1989, red. T. Kołodziejczyk, Warszawa 1990

Ł. Marek, „…by kuria i władze były zadowolone…”. Podwójna działalność katolików świeckich na przykładzie Wiesława Gwiżdża [w:] Sensus catholicus…

P.M. Pilarczyk, Kluby Polityczne Ład i Wolność. Legalnie ku niepodległości 1987–1989, Poznań 2005

T. Dzwonkowski, Działalność Klubu Inteligencji Katolickiej w Zielonej Górze w latach 1981–1989 [w:] Kluby Inteligencji Katolickiej jako przestrzeń działań niezależnych w latach osiemdziesiątych XX wieku, red. K. Białecki, Warszawa–Poznań 2014

T. Sikorski, Dekompozycja Ruchu Młodej Polski w latach 1985–1989. Analiza procesu [w:] Polskie niepodległości. Wizje państwa i społeczeństwa w okresach

T. Sikorski, Narodowi, chrześcijańscy, konserwatywni. O współczesnych afiliacjach idei narodowej. Casus Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego [w:] Idee w procesie kształtowania współczesnej rzeczywistości polskiej. Nacjonalizm, red. E. Maj, M. Mikołajczyk, M. Śliwa, Kraków 2010

T. Sikorski, Powstanie Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego. U źródeł ruchu chrześcijańsko-narodowego w III Rzeczpospolitej [w:] Oblicza polskiej modernizacji. Bilans transformacji systemowej III Rzeczypospolitej, red. E. Krasucki, T. Sikorski, A. Szczepański, Toruń 2011

Droga do Okrągłego Stołu. Zakulisowe rozmowy przygotowawcze, wyb. P. Raina, Warszawa 2001

Okrągły Stół. Dokumenty i materiały, red. W. Borodziej, A. Galicki, t. 1–5, Szczecin–Warszawa 2004

K. Dubiński, Magdalenka – transakcja epoki. Notatki z poufnych spotkań Kiszczak–Wałęsa, Warszawa 1990

Polska 1986–1989 – koniec systemu. Materiały międzynarodowej konferencji. Miedzeszyn, 21–23 października 1989, t. 3, Dokumenty, red. A. Dudek,

Zmierzch dyktatury. Polska lat 1986–1989 w świetle dokumentów, t. 1: Lipiec 1986 – maj 1989, wyb., wstęp i oprac. A. Dudek, Warszawa 2009

A. Dudek, Reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988–1988, Kraków 2004

A. Garlicki, Karuzela. Rzecz o Okrągłym Stole, Warszawa 2003

A. Garlicki Rycerze Okrągłego Stołu, Warszawa 2004

K.B. Janowski, Polska rok 1989. W kręgu refleksji nad zmianą polityczną, Kielce 1996

K.B. Janowski, Polska 1981–1989. Między konfrontacją a porozumieniem. Studium historyczno-politologiczne, Warszawa 1996

K.B. Janowski, Źródła i przebieg zmiany politycznej w Polsce (1980–1989). Studium historyczno--politologiczne, Toruń 2004

J. Skórzyński, Rewolucja Okrągłego Stołu, Kraków 2009

J. Skórzyński, Ugoda i rewolucja. Władza i opozycja 1985–1989, Warszawa 1995

K. Trembicka, Okrągły Stół w Polsce. Studium o porozumieniu politycznym, Lublin 2003

P. Kowal, Koniec systemu władzy. Polityka ekipy gen. Wojciecha Jaruzelskiego w latach 1986–1989, Warszawa 2012

A. Dudek, Pierwsze lata III Rzeczypospolitej 1989–1997, Kraków 1997, s. 42; idem, Historia polityczna Polski 1989–2005, Kraków 2007

okladka

Tom 30 Nr 2 (2017)

ISSN:
1427-7476

Data publikacji:
2017-12-30

Dział: Studia