Język Polski
English
Deutsch
Français (France)
Italiano
Русский
„Secesja - krnąbrne dziecko odwilży”. Geneza Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego (październik 1956 - październik 1957)
Tomasz Sikorski
https://orcid.org/0000-0002-3090-0793
Instytut Historyczny Uniwersytetu Szczecińskiego
Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 37 Nr 1 (2021), strony: 280-305
Data publikacji: 2021-06-30
https://doi.org/10.48261/pis213713
PDF
Abstrakt
W artykule omówiono proces rozpadu Stowarzyszenia PAX po wydarzeniach z października 1956 r. W odpowiedzi na krytykę działalności szefa stowarzyszenia Bolesława Piaseckiego opozycja utworzyła „secesję”. Jej trzon tworzyło kilka odrębnych, współpracujących ze sobą środowisk, m.in.: część redakcji czasopism „Kierunki” (m.in. Anna Morawska, Stefan Kurowski, Jacek Wejroch); „Słowa Powszechnego” (Ligia Iłłakowicz, Ewa Fiala, Lech Bartoszyński, Zygmunt Krasucki); tzw. frakcja parlamentarna (Konstanty Łubieński i Jan Frankowski), przedstawiciele oddziałów Stowarzyszenia (m.in. Lublina i Szczecina); niezależni dziennikarze (m.in. Jan Meysztowicz, Jerzy Mikke, Aleksander Bocheński) oraz grupa „młodych poetów” związanych z wrocławskim „Tygodnikiem Katolików” (m.in. Jerzy Krzysztoń, Władysław Terlecki, Jacek Łukasiewicz, Stanisław Grochowiak). Po nieudanej próbie przejęcia władzy w PAX we wrześniu 1956 r. powołali Tymczasowy Komitet Koordynacyjny Działaczy Katolickich przy Ogólnopolskim Komitecie Frontu Narodowego. W marcu 1957 r. tzw. sesyjczycy utworzyli Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne. Uzyskali też koncesje władz komunistycznych i zgodę na wydawanie własnego tygodnika („Za i Przeciw”) oraz dzierżawę firmy Ars Christiana. Profil ideowy grupy był niejednoznaczny, składał się bowiem z dwóch nurtów: katolików i rewizjonistów (lewicowców). W wyniku wewnętrznych sporów personalnych i ideologicznych jesienią 1957 r. nastąpił rozłam. Czołowi przedstawiciele (m.in. Micewski, Horodyński, Kętrzyński, Łubieński) opuścili „secesję”. Zwolennicy Frankowskiego utworzyli Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne. W zakresie programu skupiło się ono głównie na promocji ekumenizmu, dialogu międzywyznaniowego i nauczaniu Soboru Watykańskiego II. Mimo
deklarowanego katolickiego światopoglądu Chrześcijańskie Towarzystwo Społeczne nie cieszyło się szczególnym uznaniem Kościoła, episkopatu oraz innych grup katolików świeckich. Traktowano ich jako służalczą grupę katolików świeckich, całkowicie zależną od władzy i pozbawioną klarowności ideologicznej.
Bibliografia
Archiwum Akt Nowych w Warszawie
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Oddział w Łodzi
Archiwum Katolickiego Stowarzyszenia Civitas Christiana w Warszawie
Biblioteka Narodowa w Warszawie
Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica w Szczecinie
Kętrzyński W., Na przełomie 1944–1945, „Więź” 1967, nr 11–12.
Łubieński K., Na starcie. Wspomnienia z lat 1948–1950, „Przegląd Socjologiczny” 1971, nr 24.
Majdecki J., Główne cele i podstawowe przesłanki naszego działania [w:] Przenikanie chrześcijaństwa. Studia i dokumenty [rok 2], Warszawa 1971.
Makowski J., Kościół Francji. Wśród kontrowersji i osiągnięć katolicyzmu francuskiego, Warszawa 1989.
Micewski A., Katolicy w potrzasku: wspomnienia z peryferii polityki, Warszawa 1993.
Naurois C., „Dieu contre Dieu”. Drama des catholiques progresistes dans une église du silense, Friburg–Paris 1957.
Nowak-Jeziorański J., Wojna w eterze, Warszawa 1991.
Piasecki B., Patriotyzm polski, Warszawa 1958.
Pół wieku polityki czyli Rzecz o obronie czynnej. Z Wiesławem Chrzanowskim rozmawiali Piotr Mirecki i Bogusław Kiernicki, Warszawa 1997.
Rostworowski M., Słowo o „PAX-ie”, Warszawa 1968.
Wójcik J., Spór o postawę, Warszawa 1968.
Zabłocki J., Dzienniki 1956–1965, t. 1, Warszawa 2008.
Zawieyski J., Dzienniki, t. 1: Wybór z lat 1955–1959, Warszawa 2011.
Bankowicz B., Stowarzyszenie PAX: między rzeczywistością socjalizmu realnego a utopią socjalizmu wieloświatopoglądowego [w:] Doktryny, historia, władza: księga dedykowana Profesorowi Wiesławowi Kozubowi-Ciembroniewiczowi z okazji czterdziestolecia pracy naukowej, red. A. Citkowska-Kimla, M. Kiwior-Filo, B. Szlachta, Kraków 2009.
Bankowicz B., W labiryncie wieloświatopoglądowości: Stowarzyszenie PAX między marzeniem a rzeczywistością [w:] Ze studiów nad dziejami Kościoła i katolicyzmu w PRL, red. B. Bankowicz, A. Dudek, Kraków 1996.
Bankowicz B., Wieloświatopoglądowość socjalizmu w ujęciu Bolesława Piaseckiego. „Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Nauk Politycznych” 1989, z. 34.
Błaszak T., Służba Bezpieczeństwa wobec Stowarzyszenia Pax i Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego w województwie szczecińskim w latach 1952–1990 [w:] Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
Brzeziecki A., Tadeusz Mazowiecki. Biografia naszego premiera, Warszawa 2015.
Busse K., Utopia i rzeczywistość. Stowarzyszenie PAX w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym PRL i III RP na przykładzie województwa radomskiego (1975–1993), Lublin–Radom 2014.
Codogni P., Rok 1956, Warszawa 2009.
Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 2003.
Dudek A., Państwo i Kościół w Polsce 1945–1970, Kraków 1995.
Dudek A., Program Stowarzyszenia PAX. Realizm, koniunkturalizm czy utopia?, „Politeja” 2013, nr 3.
Dudek A., Pytel G., Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990.
Dudek A., Stowarzyszenie PAX w systemie politycznym Polski Ludowej w świetle dokumentów [w:] Ze studiów nad dziejami Kościoła i katolicyzmu w PRL, red. B. Bankowicz, A. Dudek, Kraków 1996.
Eisler J., „Polskie miesiące”, czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008.
Eisler J., Kupiecki R., Na zakręcie historii – rok 1956, Warszawa 1992.
Friszke A., Dominika Horodyńskiego „uzupełnienia” historyczne, „Więź” 2001, nr 10.
Friszke A., Jakim państwem była Polska po 1956 r.?, „Więź” 1956, nr 2.
Friszke A., Między wojną a więzieniem 1945–1953. Młoda inteligencja katolicka, Warszawa 2015.
Friszke A., Nadzieje i złudzenia. Środowiska katolików świeckich przed i po październiku 1956
[w:] Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
Friszke A., Oaza na Kopernika. Klub Inteligencji Katolickiej 1956–1989, Warszawa 1997.
Friszke A., Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1994.
Friszke A., Przystosowanie i opór. Studia z dziejów PRL, Warszawa 2007.
Friszke A., Rok 1956 [w:] A. Friszke, D. Stola, J. Eisler, Kierownictwo PZPR w czasie kryzysów 1956, 1968 i 1970, Warszawa 2000.
Friszke A., Rok 1956 [w:] Centrum władzy w Polsce 1948–1970, Warszawa 2003.
Gucewicz D., Dywersyjna rola Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego w ruchu katolickim (na przykładzie Gdańska) [w:] Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
Jaszczuk A., Ewolucja ideowa Bolesława Piaseckiego 1932–1956, Warszawa 2005.
Kaczorowski A.W., Frankowski Jan Józef [w:] Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce. A–J, red. R. Bender i in., Lublin 1994.
Kardela P., W służbie bezpieki i narodu. Wojciech Kętrzyński (1918–1983), „Rocznik Mazurski” 2015, t. 19.
Kersten K., Rok 1956 – przełom?, kontynuacja?, punkt zwrotny?, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1997, t. 3.
Kisielewski T., Październik 1956 punkt odniesienia. Mozaika faktów i poglądów. Impresje historyczne, Warszawa 2001.
Kosicki P., Personalizm po polsku. Francuskie korzenie polskiej inteligencji katolickiej, tłum. J. Giebułtowski, Warszawa 2016.
Kuta C., „Działacze” i „Pismaki”. Aparat bezpieczeństwa wobec organizacji katolików świeckich w Krakowie w latach 1957–1989, Kraków 2009.
Lisicka H., Pluralizm światopoglądowy w koncepcjach politycznych PAX, ChSS, PZKS, Wrocław 1991.
Machcewicz P., Polski rok 1956, Warszawa 1993.
Machcewicz P., Zmiana czy kontynuacja? Polska przed i po Październiku ’56 [w:] PRL. Trwanie i zmiana, red. D. Stola, M. Zaremba, Warszawa 2003.
Micewski A., Współrządzić czy nie kłamać? PAX i Znak w Polsce 1945–1976, Paryż 1978.
Nie tylko „Po Prostu”. Prasa w dobie odwilży (1955–1958), red. M. Przeperski, P. Sasanka, Warszawa 2019.
Orzełek A., U genezy Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego. Powstanie i rozpad zespołu redakcyjnego tygodnika „Za i Przeciw”, „Kwartalnik Historyczny” 2019, nr 4.
Październik 1956 r. Początek erozji systemu, red. M. Jabłonowski, S. Stępka, Pułtusk 2007.
Październik 1956. Pierwszy wyłom w systemie. Bunt, młodość i rozsądek, red. S. Bratkowski, Warszawa 1996.
Sikorski T., „Fronda”. Rozłam w Stowarzyszeniu PAX w 1955 roku. (Geneza – przebieg – konsekwencje), „Dzieje Najnowsze” 2018, nr 1.
Sikorski T., Próby konsolidacji środowiska byłych działaczy Stronnictwa Pracy przed wyborami 1957 roku [w:] Wybory i referenda w PRL w latach 1946–1989, red. S. Ligarski, M. Siedziako, Szczecin 2014.
Sikorski T., „Sensus catholicus”. Orientacje ideowe powojennych legalnych środowisk katolików świeckich w Polsce Ludowej. Zbliżenia i oddalenia [w:] Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
Sowa L., Historia polityczna Polski 1944–1991, Kraków 2011.
Stowarzyszenie PAX 1945–1985. Informator, Warszawa 1985.
Strzelecka M., Między minimalizmem a maksymalizmem. Dylematy ideowe Stanisława Stommy i Janusza Zabłockiego, Toruń 2015.
Truszczyński M., Kościół rzymskokatolicki w Polsce na tle polityki władz partyjno-państwowych PRL w latach 1956–1980, Szulborze Wielkie 2011.
Wiszniewski J., Orientacje ideowe polskiego laikatu w latach 1945–1948 („Tygodnik Powszechny”; „Dziś i Jutro”), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Nauk Politycznych” 1991, z. 39.
Władyka W., Na czołówce. Prasa w Październiku 1956 roku, Warszawa–Łódź 1989.
Władyka W., Październik ’56, Warszawa 1994.
Władyka W., Reykowski J., Polska próba. Październik ’56, Kraków 1989.
Wójcik J., Czas wielkiej próby (1956–1957) [w:] Materiały do historii ruchu społecznie postępowego PAX, t. 5, Warszawa 1978 [na prawach maszynopisu].
Wójcik J., Droga krystalizacji potrójnego zaangażowania ruchu społeczno-postępowego (1945–48) [w:] Materiały do historii ruchu społecznie postępowego PAX, t. 2, Warszawa 1978 [na prawach mps].
Wójcik J., Spór o postawę, Warszawa 1968.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Pamięć i Sprawiedliwość
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Tomasz Sikorski, Proces odbudowy krajowego ruchu chrześcijańsko-demokratycznego u schyłku PRL (1986–1989) , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 30 Nr 2 (2017)
- Tomasz Sikorski, Fantazmat i atak na epokę. Przegląd wizerunku Józefa Piłsudskiego w polskich filmach fabularnych w PRL-u , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 38 Nr 2 (2021)
- Tomasz Sikorski, Adam Wątor, Aktywność narodowo-niepodległościowa Jana Gwalberta Pawlikowskiego (do 1921 roku) , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 31 Nr 1 (2018)
- Tomasz Sikorski, Marek Hańderek, Tomasz Sikorski, Polski Savonarola. Pisma polityczne Kazimierza Studentowicza z lat wojny i okupacji, Dom Wydawniczy Duet, Toruń 2013, 678 s. , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 26 Nr 2 (2015)
