Wiosną 2017 r. Instytut Pamięci Narodowej zainicjował projekt Archiwum Pełne Pamięci, mający na celu gromadzenie i zabezpieczanie spuścizn, archiwów rodzinnych i kolekcji prywatnych dotyczących najnowszych dziejów Polski. Jednym z cenniejszych archiwów rodzinnych przejętych przez IPN są materiały małżeństwa Ewy i Jerzego Stolarskich – żołnierzy AK i PSZ na Zachodzie oraz więźniów okresu stalinowskiego. Na „Archiwum rodzinne Ewy i Jerzego Stolarskich” składa się dokumentacja wytworzona i zgromadzona przez oboje małżonków oraz materiały odziedziczone po członkach ich rodzin. Granice chronologiczne przekazanych archiwaliów wyznaczają daty ok. 1860–2006. Archiwum liczy ok. 1,5 mb materiałów podzielonych na 302 jednostki. Schemat układu akt opiera się na podziale na czternaście części odpowiadających poszczególnym członkom rodziny, z uwzględnieniem materiałów osób obcych i nierozpoznanych, a także załączników. Materiały wchodzące do zespołu dzielą się pod względem formy zewnętrznej na dwie serie: dokumentację aktową oraz fotograficzną.

W artykule omówiono zarówno projekt Archiwum Pełne Pamięci, który ma na celu gromadzenie i zabezpieczenie spuścizn, archiwów rodzinnych i prywatnych dotyczących najnowszych dziejów Polski, jak i brakowanie akt Głównego Zarządu Informacji Wojskowej oraz Wojennej Służby Wewnętrznej w okresie 1958-1991. Zgodnie z przepisami archiwalnymi, bra ko wanie akt było obwarowane ścisłymi zasadami, które miały zapobiec błędnej interpretacji dokumentów oraz umożliwić kontrolę procesu brakowania. Niestety, zmiany wprowadzane w instrukcjach oraz brak kontroli organów terenowych skłoniły wiele osób do samodzielnego brakowania dokumentów, co prowadziło do niszczenia cennych materiałów archiwalnych. W okresie 1989-1990 przeprowadzono również niszczenie dokumentów pochodzących z aparatu represji wojskowej, aby zmniejszyć zasób archiwalny i pozbyć się dokumentów, które ujawniały prawdziwe oblicze wojskowej aparatury represji.

Zapewnienie badaczom i publicystom dostępu do materiałów archiwalnych przechowywanych w Instytucie Pamięci Narodowej zrealizowano określone w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wolność słowa oraz wolność badań naukowych i ogłaszania ich wyników. Dostęp do materiałów archiwalnych został zagwarantowany badaczom już w pierwotnym brzmieniu Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej. Zebrane przez IPN archiwalia mogą być wykorzystywane przez organy władzy publicznej oraz inne instytucje, organizacje i osoby do prowadzenia badań naukowych w niezbędnym zakresie i z poszanowaniem praw osób inwigilowanych przez komunistyczne organy bezpieczeństwa oraz osób trzecich. Przepisy dotyczące udostępniania przez Instytut archiwaliów badaczom i publicystom stwarzały wiele problemów interpretacyjnych i stały się przedmiotem orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego. Skutkiem wyroku Trybunału z października 2006 r. było okresowe utrudnienie dostępu do dokumentów dla publicystów. Natomiast wyrok z maja 2007 r. umożliwił dostęp do archiwaliów zarówno badaczom, jak i publicystom aż do sierpnia tego roku, kiedy weszła w życie nowelizacja ustawy. Obowiązujące obecnie przepisy, zapewniające badaczom i publicystom niemal nieograniczony dostęp do zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej, zostały określone w 2007 r. i następnie rozszerzone w 2010 r.

Artykuł poświęcony jest problematyce dotyczącej funduszu operacyjnego, z którego finansowane były działania aparatu bezpieczeństwa PRL w latach 1975-1990. Kwestię tę autor omówił na przykładzie województwa radomskiego i istniejących w tym okresie Komendy Wojewódzkiej MO oraz Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Radomiu. Skupił się zarówno na stronie teoretycznej, m.in. przeanalizował obowiązujące wówczas przepisy prawne, jak i praktycznej. Przybliżył czytelnikowi stan zachowania materiałów archiwalnych Służby Bezpieczeństwa odnoszących się do tego zagadnienia, które znajdują się w zbiorach Delegatury IPN w Radomiu. Ponadto podkreślił znaczenie tego rodzaju dokumentacji dla oceny poszczególnych form aktywności SB, w tym tak ważnego obszaru, jakim było opłacanie tajnych współpracowników (wśród przykładów znalazł się też - co bardzo rzadkie - informator będący na etacie niejawnym).

Autor omawia wyniki badań dotyczących zbrodni popełnionej przez Niemców w Lesie Szpęgawskim nieopodal Starogardu Gdańskiego w latach 1939–1940. Opisał początek okupacji powiatów starogardzkiego i tczewskiego przez Niemców oraz podstawy polityki eksterminacyjnej dotyczącej rodzimej ludności („Intelligenzaktion”) oraz osób z zaburzeniami psychicznymi („Akcja T-4”). Przeanalizował ankiety Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Gdańsku, przechowywane w Oddziałowym Archiwum IPN w Gdańsku, które zawierają dane dotyczące wspomnianej zbrodni. Każdy z dokumentów został poddany badaniu polegającemu na wyodrębnieniu struktury płci wybranej grupy, miejsca pochodzenia oraz dat zamordowania. Uwzględniono także zbiory dokumentów zawierające szczątkowe informacje na temat rabunku i niszczenia mienia kościelnego lub wytworów kultury oraz wskazujące członków załogi Szpitala Psychiatrycznego w Kocborowie podejrzanych o udział w mordowaniu pacjentów. Podjęta na łamach artykułu agregacja danych została przeprowadzona w identyczny sposób dla każdego ze źródeł.

Obozy pracy dla ludności żydowskiej, tzw. julagi, na terenie okupowanego Krakowa znajdowały się w obrębie dzisiejszych dzielnic miasta: Płaszowa, Prokocimia oraz Bieżanowa i nosiły nazwy: Julag I Plaszow, Julag II Prokocim i Julag III Pirschamo (Bieżanów). Ich powstanie w Krakowie związane było z działalnością firm niemieckich prowadzących duże inwestycje w zakresie robót kolejowych i drogowych. Początkowo julagi były samodzielnymi obozami pod legającymi dowódcy SS i policji na dystrykt krakowski. W drugiej połowie 1943 r. zostały przyłączone do Zwangsarbeitslager (ZAL) Plaszow jako filie obozu głównego. Taki stan rzeczy utrzymał się aż do ich likwidacji w listopadzie 1943 r. Ich więźniami byli żydzi pochodzący z Krakowa, powiatów krakowskiego i miechowskiego oraz wysiedleńcy z dalszych okolic. Artykuł przedstawia obozy jako element całego mechanizmu eksterminacji – poprzez ciężką pracę fizyczną – narodu żydowskiego. Materiały, na których się opiera, pochodzą głównie z Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Są to przede wszystkim relacje byłych więźniów, którzy doczekali końca wojny. Pomocne okazały się także zbiory Archiwum Narodowego w Krakowie oraz żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie.

Wśród tysięcy osób, które w latach 1946–1955 stanęły przed obliczem sądownictwa wojskowego, znalazło się również wiele kobiet. Z 5848 osób, których sprawy rozpatrzył Wojskowy Sąd Rejonowy w Gdańsku, kobiety stanowiły prawie 5 proc. oskarżonych. Większość z nich była podejrzana o popełnienie tzw. przestępstw politycznych, m.in. o posiadanie broni bez zezwolenia czy działalność w organizacjach niepodległościowych. Spośród 77 kobiet oskarżonych przez prokuratorów Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Gdańsku o działalność niepodległościową sędziowie miejscowego WSR skazali 61, w tym jedną – Danutę Siedzik vel Siedzikównę – na najwyższy wymiar kary. Po uprawomocnieniu się wyroku gehenna tych kobiet i dziewcząt trwała dalej – w trakcie ich pobytu w więzieniach i obozach pracy, które bardzo często opuszczały dopiero w 1956 r.

Mianem „sprawy Zofii Kuszyńskiej” określane są działania aparatu represji i organów wymiaru sprawiedliwości prowadzone w latach 1951–1953 przeciwko grupie mieszkańców Wrocławia. Podejrzewano ich o przynależność do antykomunistycznej organizacji, za co na początku 1953 r. zostali skazani na kary od kilku lat więzienia po kary śmierci. Artykuł zawiera opis najpierw metod, którymi cywilny i wojskowy aparat bezpieczeństwa doprowadził do skazania oskarżonych, potem stopniowe wycofywanie się z kierowanych pod ich adresem zarzutów, uznanych za zupełnie fikcyjne, i wreszcie finał w postaci rehabilitacji skazanych – rozpoczętej już na przełomie 1953 i 1954 r. i ciągnącej się aż do lat dziewięćdziesiątych. Równie znaczący był polityczny aspekt sprawy Kuszyńskiej. Już w 1953 r. władze PRL uznały ją za sztandarowy wręcz przykład łamania „ludowej praworządności” i „wyrastania bezpieczeństwa ponad partię”. Przyniosło to po pierwsze ukaranie grupy wysokich funkcjonariuszy UBP na czele z szefem Departamentu Śledczego MBP Józefem Różańskim, a po drugie stopniowe emancypowanie się prokuratury w relacjach z aparatem bezpieczeństwa. W tym sensie sprawa Kuszyńskiej niosła krystalizację postaw peerelowskich elit urzędniczych i partyjnych w latach 1954–1956 oraz stała się dla nich pretekstem do działań, które oznaczały próbę kreowania nowych „tożsamości politycznych” i opierania ich na liberalizacyjnych trendach płynących z ZSRS po śmierci Stalina.

Konfederacja Polski Niepodległej jako organizacja o zasięgu ogólnopolskim tworzyła własne komórki w różnych miastach kraju, w tym w Poznaniu. Mimo tego, że część współtwórców KPN pochodziła z Wielkopolski, rozwój lokalnych struktur postępował tam bardzo powoli. Dwa okresy, gdy działalność organizacji w tym regionie była zauważalna, to jednocześnie okres wzrostu znaczenia Konfederacji na arenie ogólnopolskiej. Pierwszy miał miejsce w czasie rewolucji „Solidarności”, gdy w Poznaniu podjęto pierwsze próby stworzenia struktur KPN. Drugim był natomiast okres transformacji ustrojowej, gdy najczęściej młodsze pokolenie opozycjonistów zaczęło odtwarzać struktury wielkopolskiej KPN. Trud opozycjonistów związanych z KPN był często niweczony przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Inwigilacji i represjom konspiratorzy byli poddawani nieustannie. W stanie wojennym internowano niemal wszystkich istotnych działaczy Konfederacji, a po opuszczeniu więzienia na emigrację do Francji udał się pierwszy lider lokalnej KPN Lech Kuroczycki. Dopiero zmiany polityczne schyłkowego okresu PRL doprowadziły do zakończonych sukcesem prób odtworzenia struktur KPN. Artykuł ukazuje funkcjonowanie relatywnie niewielkiej grupy opozycyjnej działającej w mieście, czy też regionie, który przez „bezpiekę” nie był uważany za bastion opozycji. Zagadnienie analizowane jest dwutorowo: z jednej strony jest to studium lokalnej grupy opozycyjnej, a z drugiej ukazuje jak wyglądało funkcjonowanie takiej grupy na tle ogólnopolskiej organizacji opozycyjnej, której kierownictwo, gdy nie było w więzieniach, to przebywało głównie w stolicy.

Powołanie we wrześniu 1945 r. Departamentu Wojsk Ochrony Pogranicza jako jednostki stojącej na czele formacji, której kompetencje były bezpośrednio związane z zabezpieczeniem granicy państwowej i zapewnieniem właściwej kontroli ruchu granicznego, stanowiło kolejny krok komunistów na drodze do utrwalenia ich władzy w powojennych realiach politycznych. Utworzona formacja, a przede wszystkim jej pion zwiadu, prowadziła działania metodami charakterystycznymi dla służb specjalnych. Dysponując siecią agentury, zwiad WOP skutecznie kontrolował życie ludności zamieszkałej teren pogranicza oraz jej kontakty z obywatelami państw Europy Zachodniej. Współpraca WOP i poszczególnych pionów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego pozwalała także na ograniczenie społeczeństwu możliwości swobodnego opuszczania kraju. Niniejsze opracowanie ma na celu przybliżenie historii i zadań pionu zwiadu WOP. Stanowi ono także uzupełnienie nielicznych publikacji obejmujących swoją tematyką zagadnienia ochrony granic Polski po II wojnie światowej.

Przez wielu historyków rok1948 uważany jest za początek „formalnego” stalinizmu w Polsce. Po pierwszym okresie względnej liberalizacji, w cieniu której dokonywała się rozprawa z opozycją polityczną i podziemiem niepodległościowym, komuniści odkryli karty. W tej rewolucyjnej przebudowie dużo uwagi poświęcono najbardziej obiecującej, ale jednocześnie wybitnie „niepokornej” grupie społecznej – młodzieży. W powołanej 25 lutego 1948 r. Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” władze upatrywały dogodnej możliwości realizacji kilku strategicznych celów. Ujęcie w karby organizacyjne na kształt wojskowy i skoszarowanie wyrwanych ze swoich środowisk młodych ludzi miało przede wszystkim służyć ich jednolitemu wychowaniu ideologicznemu oraz stworzyć zalążek przyszłych kadr partyjnych. Szczecin, leżący na Ziemiach Odzyskanych i potrzebujący wsparcia w jak najszybszej odbudowie, stał się miejscem stacjonowania aż trzech brygad PO „SP”. Junaków na mocy decyzji politycznej skierowano do realizacji sztandarowych inwestycji miejskich tamtego okresu. Wydarzenia z ich udziałem, do których doszło w Szczecinie 1 sierpnia 1948 r., nie mogły być na rękę władzy komunistycznej. Oznaczały bowiem całkowity blamaż rozdmuchanego propagandowo wizerunku „SP” jako organizacji niezłomnych przodowników pracy socjalistycznej. Choć trudno doszukiwać się w genezie opisanych w źródłach wydarzeń kontekstu politycznego, to data ich przebiegu bez wątpienia została wykorzystana propagandowo.

Po zakończeniu działań wojennych została przywrócona przedwojenna organizacja sądownictwa powszechnego oparta na utrzymanym w mocy Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych. Do służby w wymiarze sprawiedliwości przyjęto przedwojennych prawników. Taki stan prawny został utrzymany do 1950 r. W rzeczywistości jednak od początku istnienia Polski Ludowej następowały zmiany w sądownictwie powszechnym. Powołano nowy rodzaj sądów określanych jako szczególne, do których należały specjalne sądy karne oraz wydziały sądów powszechnych orzekające w składach ławniczych. Utworzono również Komisję Specjalną do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, a także powołano sądy ludowe. Do instytucji tych wprowadzano osoby oddane partii komunistycznej. Prawników wychowanych i wykształconych w przedwojennej Polsce – zdaniem ówczesnej władzy nie do stosowanych do nowej rzeczywistości politycznej – usuwano z powszechnego wymiaru sprawiedliwości.

Edycja źródłowa listu napisanego w styczniu 1958 r. przez brytyjskiego dziennikarza Fredericka Willsa z Warszawy do rodziny umożliwia przyjrzenie się dwóm zasadniczym wątkom. Po pierwsze, działaniom aparatu represji PRL wobec zachodnich korespondentów (a także dyplomatów), których niemal automatycznie podejrzewano o prowadzenie działalności wywiadowczej. Po drugie, w analizie tego rodzaju materiałów warto obrać nie tyle perspektywę SB i zrekonstruować jej działania wobec zagranicznego dziennikarza, ile skupić się właśnie na nim samym i zobaczyć, w jaki sposób postrzegał polską rzeczywistość, której doświadczył. Prywatny list jest dobrym narzędziem do przyjęcia takiego właśnie punktu widzenia. Wills dzieli się z najbliższymi swymi spostrzeżeniami, mniej lub bardziej świadomie patrząc na poodwilżową Polskę oczami człowieka z zewnątrz. Jego wiedza o Polsce jest dość powierzchowna i nie zawsze trafna, a styl listu chaotyczny, nie mniej (a może właśnie dlatego) jego luźne notatki mogą mieć nie bagatelną – choć rzecz jasna subiektywną i wybiórczą – wartość po znawczą.

Opracowany 25 marca 1966 r. przez Centralny Zespół Koordynacyjny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ramowy plan zabezpieczenia uroczystości jubileuszy tysiąclecia chrztu Polski i tysiąclecia państwa polskiego jest ilustracją zaangażowania komunistycznego aparatu władzy w walkę z Kościołem katolickim. Źródło obrazuje skalę zaangażowania podległych MSW instytucji do przeciwdziałania Milenium Chrztu Polski oraz metody, za pomocą których chciano to osiągnąć. Ramowy plan CZK MSW był najważniejszym, niejako „programowym” normatywem dotyczącym tego rodzaju działań w roku obchodów wielkiego jubileuszu.

Wymiar sprawiedliwości w okresie stanu wojennego stał się – obok aparatu bezpieczeństwa państwa – jednym z głównych narzędzi wykorzystywanych przez władze komunistyczne do zwalczania NSZZ „Solidarność”. Omawiany w artykule proces był konsekwencją rozpracowania przez Służbę Bezpieczeństwa grupy związkowców zaangażowanych w druk i kolportaż na terenie Tomaszowa Mazowieckiego nielegalnych materiałów. Dwa miesiące później Wojskowa Prokuratura Garnizonowa w Łodzi na podstawie Dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym wszczęła śledztwo pod zarzutem kontynuowania działalności zawieszonego związku, rozpowszechniania „fałszywych wiadomości” mogących wywołać „niepokój publiczny lub rozruchy” oraz redagowania, druku i kolportażu materiałów bezdebitowych. Aresztowano łącznie 12 osób, przesłuchano 53 świadków i przeprowadzono 33 przeszukania. Rozprawy przed Sądem Wojewódzkim w Piotrkowie Trybunalskim odbyły się 17–19, 26 i 28 maja 1982 r. Na karę 2 lat bezwzględnego pozbawienia wolności zostały skazane 4 osoby, warunkowe zawieszenie wykonania kary sąd zastosował wobec 6 osób, wobec jednej postępowanie umorzył, a jedną – uniewinnił. Sąd Najwyższy12 stycznia 1983 r. zawiesił na 4 lata wykonanie wyroków więzienia, wobec pozostałych osób utrzymano w mocy wyrok piotrkowskiego sądu. Po upadku systemu komunistycznego w Polsce możliwe stało się uniewinnienie skazanych, co SN uczynił 27 maja 1993 r.