Język Polski
English
Deutsch
Français (France)
Italiano
Русский
Turcja jako wpływowe centrum emigracji regionu północnokaukaskiego w okresie międzywojennym
Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 39 Nr 1 (2022), strony: 178-211
Data publikacji: 2022-12-30
https://doi.org/10.48261/pis223909
PDF (English)
Abstrakt
Zasadniczym celem niniejszego artykułu jest rzucenie światła na dążenia ludów kaukaskich do utworzenia państwa i wypracowania jedności, ze szczególnym uwzględnieniem Górali północnokaukaskich oraz ich działalności emigracyjnej w burzliwym okresie historii świata. Turcja jest obecnie zamieszkiwana przez imigrantów z Kaukazu Północnego, którzy stanowią ok. 10 proc. jej populacji. Choć wskaźnik ten stanowi ułamek tureckiej populacji, to dla ludów północnokaukaskich jest to kwestia o istotnym znaczeniu. Uwzględnienie faktu, że populacja rdzennych mieszkańców Kaukazu Północnego odpowiada dziś połowie populacji diaspory, a w wielu miejscach wspomnianego regionu mieszkają obecnie tylko Rosjanie, Kozacy i inni osadnicy, pozwala lepiej zobrazować znaczenie diaspory północnokaukaskiej w Turcji. Mimo iż etniczni mieszkańcy Kaukazu Północnego padli w Turcji ofiarą asymilacji na dużą skalę, zwłaszcza w pierwszym pięćdziesięcioleciu rządów republikańskich, to nadal mają ogromne znaczenie dla swojej ojczyzny. Najbardziej jaskrawym tego przykładem była wojna gruzińsko-abchaska w latach 1992–1993. W ramach niniejszego artykułu przeanalizujemy wydarzenia, które rozwijały się na Kaukazie Północnym w okresie pomiędzy rewolucjami na początku XX w. a wojnami światowymi, a także wpływ Turcji i emigracji północnokaukaskiej w tym kraju na przebieg wspomnianych wydarzeń. Poddajemy też pod rozwagę czytelnika kwestię Konfederacji Narodów Kaukazu, przedstawioną z perspektywy Górali Północnokaukaskich.
Słowa kluczowe
Kaukaz Północny • Konfederacja Narodów Kaukazu • Górale • Turcja • emigracja kaukaska • Ruch Prometejski • Jusuf Izzet Pasza • Kunduch • Szamil • Bammat • Czermoj • Sułtan Girej-Kłycz • Ethem • Eszba • Lakoba • Awarskij • Gotynskij • Gruzja • Azerbejdżan • Armenia • Polska • Francja • wojna światowa North Caucasus • Caucasian Confederation • Mountaineers • Turkey • Caucasian emigration • Promethean Movement • Yusuf Izzet Pasha • Kundukh • Shamil • Bammat • Chermoy • Klych Guirei • Ethem • Eshba • Lakoba • Avarski • Gotsinski • Georgia • Azerbaijan • Armenia • Poland • France • World War
Bibliografia
Archives de la Ministère des Affaires étrangeres de la France, Archives Diplomatiques. Z. 834. L. 81; 637 A&B. Z.653/2,3,4. f. 89, 99–103, 181–184; CPC 1918–1940, Z 653, Fol. 23–24
Bibliotheque de documentation internationale contemporaine microfilms des archives du gouvernement georgien, MFM 881, Bobine 136, 194, 195; MFM 881. Rulo 138, 194
Bibliotheque du Centre d’etudes des mondes Russe, Caucasien et Centre-Europeen de l’Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Les archives de Ali Mardan bey Toptchibachi, Carton № 4, 6–1
Haus-, Hof – und Staatsarchiv, Politisches Archiv, Wien, I 947 Krieg 21 k Turkei: Georgisch-grusinischer Aufstand im Kaukasus 1914–18, Fol. 103–104
Harvard College Houghton Library, Georgia (Republic), Records [microform], Box 31, Reel 98, File 12; Box 76, Reel 193, File 7, L. 68–76; Box 76, Reel 194, File 14; Box 58, 59, Reel 159, File 32
The National Archives of The United Kingdom, Foreign Office Papers. FO 608/84/25
Turkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, DH.MKT.1331/12
Turkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, HR.SYS, 2415/51, 16.11.1915
Turkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, MVM, 6 Mart 1334/1918
Turkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, DH. SAİD. d-113 / 491.1299.Z.29
Turkiye Cumhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı, Askeri Tarih ve Stratejik Etut Dairesi Başkanlığı Arşivi, A. 4–3671, K. 2921, D. 511, F. 1–214; A. 4–3671, K. 2918, D. 28–496, l.1–206
Turkiye Cumhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı, Askeri Tarih ve Stratejik Etut Dairesi Başkanlığı Arşivi, BDH Kol., Kls.1854, D.120, F.1–31, 32
Turkiye Cumhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı, Askeri Tarih ve Stratejik Etut Dairesi Başkanlığı Arşivi, BDH Kol., Kls.1854, D.120, F.1–31
Институт истории, археологии и этнографии Дагестанского федерального исследовательского центра Российской академии наук, Письма Гайдара Баммата Т. Чермоеву, Фонд 2, Опись 1, Дело 59
Российский государственный архив социально-политической истории, Фонд 544, Опись 3, Дело 46, Лист 38–46
Российский Государственный Военный Архив, Фонд 461К/1, № 371, Лист 1–4; № 350, Лист 1–7; № 365, Лист 1–11; № 352, Лист 1–5; № 357, Лист 1–3; № 360, Лист 1–24
Централный Государственный Архив Абхазии Фонд И-39, Опись 1, Дело 6, Лист 49–50
Централный Государственный Архив Грузии Фонд 1861, Опись 2, Дело 15, Лист 36–37
“Azeri-Türk” – Istanbul
“Birleşik Kafkasya” – Eskisehir
“Kafkas Dergisi” – Istanbul
“Mousoulmanine” – Paris
“Nowy Prometeusz” – Warsaw
“Şimali Kafkasya” – Warsaw
“Tasvir-i Efkâr Gazetesi” – Istanbul
“Ахульго” – Makhachkala
“Горцы Кавказа” – Paris / Warsaw
“Исторический Вестник” – Moscow
“Кавказ” (“Le Caucase”) – Paris
Akal E. İştirakiyuncular, Komünistler ve Paşa Hazretleri, (Istanbul: İletişim, 2013).
Milli Mücadelenin Başlangıcında Mustafa Kemal, İttihat Terakki ve Bolşevizm, (Istanbul: Tüstav,2006).
Avcıoğlu D., Milli Kurtuluş Tarihi – 2, (Istanbul: Tekin Yay., 1978).
Avtorkhanov A., “The Chechens and Ingush during the Soviet Period and its Antecedents” [in:] The North Caucasus Barrier. The Russian advance towards the Muslim World, ed. by M. Broxup (London: Hurst & Co., 1992).
Bal H., “Kuzey Kafkasya’nın istiklali ve Türkiye’nin askeri yardımı”, I.U. Kafkas Araştırmaları Dergisi 3, (1997).
Bammat H., Le Caucase et lа révolution russe, (Paris: l'Union Nationale des Émigrés de la République du Caucase du Nord, 1929).
Bammat H., The Caucasus Problem. Questions Concerning Circassia and Dagestan, (Bern, 1919).
Berkuk I.H., “Büyük Harpte Şimali Kafkasya’daki Faaliyetlerimiz ve XV. Fırkanın Harekâtı ve Muharebeleri”, Askeri Mecmua 35, (1934).
Berzeg S.E., Düzce’den Kafkasya’ya Gerçek Bir Dönüşçünün Öyküsü “Yusuf Suad Neğuç”(Ankara: Kafkasya Gerçeği, 2020).
Berzeg S.E., Türkiye Kurtuluş Savaşı’nda Çerkes Göçmenleri – 2, (Istanbul: Nart Yay., 1990).
Bessmertnaya O., A Muslim Azef, or One More Orientalist: Playing the Other in Imperio-Orientalist Mirrors, (Moscow: National Research University Higher School of Economics, 2017).
Broxup M.B., “The Last Ghazawat, The 1920–1921 Uprising” [in:] The North Caucasus Barrier. The Russian advance towards the Muslim World, ed. by M. Broxup, (London: Hurst & Co.,1992).
Butbay M., Kafkasya Hatıraları, (Ankara: TTK, 1990).
Çapa M., “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin Rus Egemenliğine Girmesi Üzerine Trabzon’a Gelen Devlet Erkânı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 100 (1996).
Cebesoy A.F., Moskova Hatıraları (Istanbul: Temel Yay., 2002).
Chochiev G., “Caucasian Newspaper in the Late 19th Century Cairo,“’İttihad Gazetesi”’, Cyprus International University Journal of Folklore / Literature 20–78, (2014).
Chochiev G., “Reclaiming the Homeland: The Caucasus-Oriented Activities of Ottoman Circassians during and after World War I” [in:] War and Collapse World War I and the Ottoman State, ed. by M. Hakan Yavuz, Feroz Ahmad, (Utah: The University of Utah Press, 2016).
Cilasun E., “Baki İlk Selam” Çerkes Ethem, (Istanbul: Belge Yay., 2004).
Çolak M., Alman İmparatorluğunun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914–1918) (Ankara: TTK, 2014).
Compte rendu de la 3’me Conférence des Nationalités réunie a Lausanne 27–29 juin 1916, (Lausanne: l'Office centrale de l'Union des Nationalités, 1917).
Fortna B.C., Circassian – A Life of Esref Bey, Late Ottoman Insurgent and Special Agent, (New York: Oxford University Press, 2016).
Güneş G., “Teşkilat-ı Mahsusa ve Birinci Dünya Savaşı Yıllarındaki Faaliyetleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 29–85, (2013).
Güsar V., “Istanbul Çerkes Kadınları Teavün Cemiyeti”, Kafkasya Kültürel Dergi 48, (1975).
Hiçyılmaz E., Gizli Belgelerle Çerkes Ethem, (Istanbul: Varık, 1993).
I. Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas cephesi, 3. Ordu Harekâtı – 2, (Ankara: ATASE Yay., 1993).
Jaeschke G., “1916 Lozan Kongresinde Rusya Mahkûmu Milletler”, Şimali Kafkasya 38–40, (1937).
Karabekir K., İstiklal Harbimiz, (Istanbul: Türkiye Yay, 1960).
Kazemzadeh F., The Struggle for Transcaucasia (1917–1921), (New York: Philosophical Library, 1951).
Korkmasova Dj. A., “Türk Basın Tarihinde Rus Dilinde Yayınlanmış İlk Gazete: Istanbul Haberleri”, Dergi Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi 18, (2013).
Kotse (Kosok) P., Kuzey Kafkasya Hürriyet ve İstiklal Savaşı Tarihinden Yapraklar, (Istanbul: Kuzey Kafkas Türk Kültür ve Yardım Derneği Yay., 1960).
Kumuk C., Düvel-i Muazzama’nın Kıskacında Kafkasya Dağlıları, (Istanbul: Selenge Yay., 2022).
Kurat A.N., Türkiye ve Rusya, (Ankara: Ankara Üniversitesi Basimevi,1970).
Kutay C., Birinci Dünya Harbinde Teşkilat-ı Mahsusa ve Hayber’de Türk Genci, (Istanbul: Tarih Yay., 1962).
Kutay C., Çerkez Ethem Dosyası – 2, (Istanbul: Boğaziçi Yay., 1977).
Kutlu T.C., “1918–1921 Yıllarında Kuzey Kafkasya’daki Mücadelelerin Bilinmeyen Komutanı”, Kafkasya Yazıları 7, (1999).
Libera P., “Polish authorities and the attempt to create the Caucasian Confederation (1917–1940)”, Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej, 52–3, (2017).
Lykova Y., “Russian emigration to Turkey in the 1920’s: a case study”, Hacettepe University İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 25–1, (2007).
Mamoulia G., Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales, (Paris: L’Harmattan, 2009).
Meker A., “Kafkas”, Kafkas Dergisi, 1–8, (1953).
Meker A., “Lenin ile Mülakat”, Tasvir-i Efkar Gazetesi, 20 Kanun-i Evvel 1, (1917).
Memoire de la Delegation Circassienne, (Lausanne: Marsens & Bouvin, 1916).
Nevruz Y., “Said Şamil'den Muhaceretteki Kuzey Kafkasyalıların 'Esir Vatan'ın Kurtuluşuyla İlgili Mücadelelerine Işık Tutan Tarihi Bir Mektup”, Birleşik Kafkasya 3, (1995).
Nur R., Hayat ve Hatıratım – 3, (Istanbul: Altındağ Yay, 1967).
Orbay R., Cehennem Değirmeni – Siyasi Hatıralarım – 1, (Istanbul: Emre Yay., 1993).
Perinçek M., Türk-Rus Diplomasisinden Gizli Sayfalar, (Istanbul: Kaynak Yay., 2016).
Şahin E., Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917–1918), (Ankara: TTK, 2002).
Shkhaplı H.T., Aperçu Historique sur les Ciscausiens pendant la Guerre Mondiale, (Istanbul: Comite de bienfaisance des Emigres Politiques de la Ciscaucasie en Turquie, 1918).
Sibgatullina A., İki İmparatorluk Arasında Rusya Müslümanları, (Istanbul: Doğu Kütüphanesi, 2014).
Şimşir B.N., Lozan Günlüğü, (Istanbul: Bilgi Yay., 2012).
Şimşir B.N., Malta Sürgünleri, (Istanbul: Bilgi Yay., 1985).
Sonyel S.R., Turkish Diplomacy 1918–1923: Mustafa Kemal and the Turkish National Movement, (London: Sage, 1975).
Stoddard P.H., Teşkilat-ı Mahsusa, (Istanbul: Arma Yay., 2003).
Targalski J. “Les plans polonais concernant l’éclatement de l’URSS, le mouvement «Prométhée» et le Caucase”, Bulletin de l’Observatoire de l’Asie centrale et du Caucase 3, (1997).
Tetik A., Teşkilat-ı Mahsusa (Umûr-ı Şarkıyye Dairesi) Tarihi 1914–1916 – 1, (Istanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 2014).
Tevetoğlu F., Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar, (Ankara: TTK, 1988).
Turan M.A., “Osmanlı Dönemi Kuzey Kafkasya Diasporası Tarihinden: Şimali Kafkas Cemiyeti”, Tarih ve Toplum 172, (1998).
Turan M.A., “Tarihin kayıp çocuklarına dair bir derkenar: Muhammed Zahid Şamil”, Kafkasya Çalışmaları – Sosyal Bilimler Dergisi 2–4, (2017).
Turan Ö., “Bolşevik İhtilalini Takip Eden Günlerde Kuzey Kafkasya’da Bağımsızlık Hareketleri ve Yusuf Ercan’ın Sohum Müfrezesi Hatıraları”, Askeri Tarih Bülteni 21 – 40, (1996).
Türk devrimi ve Kurtuluş Savaşı, (Ankara: ATASE Yay., 1976).
Tutayev D., The Soviet Caucasus, (London: Harrap, 1942).
Ünal M., Kurtuluş Savaşında Çerkeslerin Rolü, (Istanbul: Cem, 1996).
Vahdet K., Teşkilat-ı Mahsusa’nın Hindistan Misyonu, (Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 1999).
Yeğin S.I., Birinci Dünya Harbi’nde Azerbaycan ve Dağıstan Muharebelerinde 15. Piyade Tümeni. ed. by A. Tetik, M. Korkmaz, (Ankara: ATASE Yay., 2006).
Yerasimos S., Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri 1917–1923, (Istanbul: Boyut Yay., 2000).
Yüceer N., Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordusu’nun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, (Ankara: ATASE Yay., 1996).
Zürrer W., “Deutschland und die Entwicklung Nordkaukasiens im Jahre 1918”, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas 26, (1978).
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Pamięć i Sprawiedliwość
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
