Język Polski
English
Deutsch
Français (France)
Italiano
Русский
Ustawa, okólniki, instrukcje, zarządzenia… Próba stworzenia warunków dla społecznej i ideologicznej przebudowy polskiego środowiska akademickiego po marcu 1968 r.
Paweł Niziołek
https://orcid.org/0000-0002-2452-236X
Oddziałowe Biuro Badań Historycznych IPN w Białymstoku
Pamięć i Sprawiedliwość, Vol. 44 No 2 (2024), pages: 241-264
Publication date: 2025-04-02
https://doi.org/10.48261/PIS244411
PDF (Język Polski)
Résumé
Od początku swego funkcjonowania w Polsce reżim komunistyczny zmierzał do przebudowy społecznej środowiska akademickiego, w pierwszej kolejności poprzez zwiększenie udziału młodzieży wywodzącej się z rodzin robotniczych i chłopskich wśród studentów. Z czasem młodzież ta miała zasilić – i w ten sposób „poprawić” – oblicze społeczne kadry naukowo-dydaktycznej. Ważnym narzędziem tych dążeń był system preferencyjnego przyjmowania młodzieży robotniczo-chłopskiej na studia, który z czasem ulegał ewolucji, a w konsekwencji zmieniała się także jego skuteczność. Szczególnie po 1956 r. wśród pracowników naukowych pojawił się postulat przyjmowania na studia jedynie na podstawie poziomu wiedzy i umiejętności kandydatów. Choć praktyczne zmiany w polityce rekrutacyjnej, idące w tym kierunku, nie miały charakteru rewolucyjnego i przebiegały pod ścisłą kontrolą partyjno-rządową, to trend ten został odwrócony w konsekwencji wydarzeń Marca᾽68. W ich wyniku przedstawiciele środowisk partyjno-rządowych zaczęli postrzegać w skłonności do obiektywizacji kryteriów przyjęć na studia efekt rzekomo wzmagających się w środowisku akademickim skłonności „rewizjonistycznych”, w tym czasie często wiązanych z „syjonizmem”. Konsekwencją tej diagnozy było zwiększenie kontroli partyjno-rządowej nad wyższymi uczelniami i innymi placówkami naukowo-badawczymi (co umożliwić miały zapisy Ustawy z dnia 20 grudnia 1968 r. o zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym) oraz ponowne znaczne zwiększenie preferencji w przyjmowaniu młodzieży robotniczo-chłopskiej na studia oraz do liceów ogólnokształcących, skąd rekrutowała się większość kandydatów na studentów (kwestie te w większości regulowały dokumenty ministerialne niższej rangi). Ważnym krokiem na drodze do przemodelowania polskiego środowiska akademickiego była również demokratyzacja dostępu do szkolnictwa wyższego poprzez jego upowszechnienie i umasowienie – na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. w wielu miastach (głównie wojewódzkich) niemających tradycji uniwersyteckich otwierano różnego typu szkoły wyższe. W efekcie władzom udało się w ciągu trzech lat zwiększyć udział młodzieży robotniczo-chłopskiej na uczelniach o nieco ponad 6 punktów procentowych, co stanowiło umiarkowany sukces wobec zakładanych wyników (8–10 punktów procentowych w perspektywie roku). Po pierwszych intensywnych przeobrażeniach, związanych ze zwolnieniami i rezygnacją pracowników naukowych oraz awansami tzw. docentów marcowych, wzrost odsetka pracowników akademickich, wywodzących się z warstw robotniczej i chłopskiej, następował jeszcze wolniej, mimo ogromnego wzrostu zatrudnienia i głębokich zmian organizacyjnych (w latach 1968–1978 liczba naukowców dydaktyków na polskich uczelniach niemal się podwoiła).
Références
Archiwum Uniwersytetu w Białymstoku, 174/1, Zarządzenie ministra oświaty i szkolnictwa wyższego z dnia 20 lipca 1968 r. w sprawie utworzenia w Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku studiów zawodowych pod nazwą „Wyższa Szkoła Nauczycielska”.
Dekret z dnia 2 sierpnia 1968 r. o zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym, DzU 1968, nr 29, poz. 188.
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r., DzU 1952, nr 33, poz. 232, art. 69.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 czerwca 1969 r. w sprawie utworzenia Wyższych Szkół Nauczycielskich w Bydgoszczy, Kielcach, Olsztynie i Słupsku, DzU 1969, nr 18, poz. 134.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 lipca 1969 r. w sprawie utworzenia Wyższej Szkoły Nauczycielskiej w Siedlcach, DzU 1969, nr 23, poz. 164.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 1971 r. w sprawie utworzenia Wyższej Szkoły Nauczycielskiej w Częstochowie, DzU 1971, nr 21, poz. 196.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 1971 r. w sprawie utworzenia Wyższej Szkoły Nauczycielskiej w Zielonej Górze, DzU 1971, nr 21, poz. 195.
Statut Uniwersytetu Warszawskiego, „Roczniki Uniwersytetu Warszawskiego” 1970, t. 9.
Ustawa z dnia 20 grudnia 1968 r. o zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym, DzU 1968, nr 46, poz. 334.
Ustawa z dnia 5 listopada 1958 r. o szkołach wyższych, DzU 1958, nr 68, poz. 336.
Ustawa z dnia 4 maja 1982 r. o szkolnictwie wyższym, DzU 1982, nr 14, poz. 113.
Zarządzenie ministra oświaty i szkolnictwa wyższego z dnia 15 maja 1971 r. w sprawie utworzenia Wyższego Studium Nauczycielskiego w Cieszynie jako filii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 1971, nr A-4, poz. 40.
Zarządzenie ministra oświaty i szkolnictwa wyższego z dnia 15 maja 1971 r. w sprawie utworzenia w Zgierzu Wyższego Studium Nauczycielskiego Uniwersytetu Łódzkiego, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 1971, nr A-4, poz. 39.
Zarządzenie ministra oświaty i szkolnictwa wyższego z dnia 15 maja 1971 r. w sprawie utworzenia Wyższego Studium Nauczycielskiego w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 1971, nr A-4, poz. 37.
Zarządzenie ministra oświaty i szkolnictwa wyższego z dnia 15 maja 1971 r. w sprawie utworzenia Wyższego Studium Nauczycielskiego w Uniwersytecie Wrocławskim im. Bolesława Bieruta, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 1971, nr A-4, poz. 38.
Zarządzenie ministra oświaty i szkolnictwa wyższego z dnia 26 czerwca 1969 r. w sprawie utworzenia w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku – Wyższego Studium Nauczycielskiego, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 1969, nr A-7, poz. 68.
Zarządzenie ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki z 29 września 1972 r. w sprawie zmian organizacyjnych na Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki 1972, nr 7, poz. 20.
Zarządzenie ministra oświaty i szkolnictwa wyższego z dnia 30 czerwca 1970 r. w sprawie utworzenia Wyższego Studium Nauczycielskiego w Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 1970, nr A-8, poz. 50.
Zarządzenie ministra oświaty i szkolnictwa wyższego z dnia 30 kwietnia 1969 r. w sprawie utworzenia w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie – Wyższego Studium Nauczycielskiego, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 1969, nr A-4, poz. 43.
Zarządzenie ministra oświaty i szkolnictwa wyższego z dnia 31 maja 1969 r. w sprawie utworzenia w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – Wyższego Studium Nauczycielskiego, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 1969, nr A-5, poz. 55.
Zarządzenie ministra oświaty i szkolnictwa wyższego z dnia 3 czerwca 1969 r. w sprawie utworzenia Wyższego Studium Nauczycielskiego w Filii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Białej Podlaskiej, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 1969, nr A-6, poz. 59.
Abryszeński P., Politechnika Gdańska 1968–1980. Portret społeczno-polityczny, Gdańsk–Warszawa 2022.
Drygas E., Głuchowski J., Reforma zasad przyjmowania na wyższe uczelnie, „Życie Szkoły Wyższej” 1966, nr 1.
Eisler J., Polski rok 1968, Warszawa 2006.
Gałaszewska-Chilczuk D., Partyjne zasady rekrutacji studentów. Ich efekty na przykładzie lubelskiego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 2009, t. 9.
Herczyński R., Spętana nauka. Opozycja intelektualna w Polsce 1945–1970, Warszawa 2008.
Kietlińska Z., Pierwsze refleksje porekrutacyjne, „Życie Szkoły Wyższej” 1965, nr 10.
Kochanowicz J., Marzec 1968 i życie intelektualne Uniwersytetu [w:] Marzec 1968. Trzydzieści lat później, t. 1: Referaty, red. M. Kula, P. Osęka, M. Zaremba, Warszawa 1998.
Kozik Z., O wydarzeniach marcowych 1968 r., „Nowe Drogi” 1988, nr 2.
Kształcenie nauczycieli w Polsce Ludowej (1945–1975), red. J. Jarowiecki, B. Nowecki, Z. Ruta, Kraków 1983.
Łosowska A., Marzec 1968 na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, przebieg, sankcje i następstwa, „Przegląd Archiwalny” 2020, t. 13.
Mistewicz R., Społeczno-polityczne aspekty przyjęć na studia wyższe, „Nowe Drogi” 1968, t. 22.
Okólnik z dnia 28 maja 1968 r. w sprawie polepszenia składu społecznego uczniów w liceach ogólnokształcących [w:] T. Krajewski, Dobór kandydatów do szkół wyższych. Analiza czynników społecznych i pedagogicznych, Warszawa 1969.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1944/45–1966/67, Warszawa 1967.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1967/68, Warszawa 1968.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1968/69, Warszawa 1969.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1969/70, Warszawa 1970.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1970/71, Warszawa 1971.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1971/72, Warszawa 1972.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1972/73, Warszawa 1973.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1973/74, Warszawa 1974.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1974/75, Warszawa 1975.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1975/76, Warszawa 1976.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1978/79, Warszawa 1979.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1981/82, Warszawa 1982.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1984/85, Warszawa 1985.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1987/88, Warszawa 1988.
Rocznik statystyczny szkolnictwa 1990/91, Warszawa 1991.
Rutkowski T.P., Na styku nauki i polityki. Uniwersytet Warszawski w PRL 1944–1989 [w:] Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego po 1945, red. P.M. Majewski, Warszawa 2016.
Rutkowski T.P., Od represji do stalinizacji. Uniwersytet Warszawski w polityce władz w pierwszych latach po Marcu ’68 [w:] Marzec i po marcu. Wpływ kryzysu Marca ’68 na środowisko naukowe i kulturę Polski ludowej, red. P. Benken, T.P. Rutkowski, Szczecin–Warszawa 2019.
Werblan A., O wysoki poziom pracy ideowo-wychowawczej w szkołach wyższych [w:] idem, Szkice i polemiki, Warszawa 1970.
Werblan A., Przyczynek do genezy konfliktu [w:] idem, Szkice i polemiki, Warszawa 1970.
Werblan A., Szkolnictwo wyższe i nauka przed V Zjazdem PZPR [w:] idem, Szkice i polemiki, Warszawa 1970.
Wytyczne w sprawie zasad i trybu kwalifikowania kandydatów na I rok studiów dziennych w szkołach wyższych i wyższych szkołach zawodowych w roku szk. 1968/1969 [w:] T. Krajewski, Dobór kandydatów do szkół wyższych. Analiza czynników społecznych i pedagogicznych, Warszawa 1969.
Licence
(c) Tous droits réservés Pamięć i Sprawiedliwość 2024
Ce travail est disponible sous licence Creative Commons Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International.
