Język Polski
English
Deutsch
Français (France)
Italiano
Русский
Father Kazimierz Orkusz’s Memories of the Borderlands During 1939–1945
Remembrance and Justice, Vol. 42 No. 2 (2023), pages: 459-496
Publication date: 2024-04-03
https://doi.org/10.48261/pis234222
PDF (Język Polski)
Abstract
This publication, devoted to the wartime history of Polish communities in Eastern Lesser Poland, is part of the concern for the cultural heritage of the Eastern Borderlands
of the Republic of Poland. The author of the memoirs published here belonged to the Latin rite clergy of the Archdiocese of Lviv. For eleven years, until the end of World War II, he performed various functions in the structures of the local Church. For the longest time – six years – he managed the religious and social life of the Wołczuchy parish in the Gródek Jagielloński poviat in the Lviv voivodeship. In his memoirs, Father Orkusz does
not limit himself to describing the events of World War II, although this period undoubtedly dominates them. Time and time again, he digresses back to the interwar years and
reports on his experiences – as a priest and as a Pole. He draws attention to the differences in the mentality of Poles living in the Tarnopol and Lviv voivodeships, emphasises the scale of their involvement in religious and social life and observes the state of religious and national identity. He recalls the results of community efforts – of parishioners and a priest – in the field of sacred construction, burdened with centuries of neglect, both by the higher hierarchy and the Polish landed gentry. Father Orkusz’s reports on the co-
existence of Greek Catholics with the Latin rite population are extremely valuable. There are positive elements here, such as the help provided to Poles by some Uniate clergy in
the era of Ukrainian massacres, but also negative ones: the “fight for souls” conducted by the Greek Catholic Church in centres with ritual diversity in Eastern Lesser Poland. The
document published here is a valuable contribution to the reconstruction of the history of this region at the end of the Second Polish Republic.
Keywords
archidiecezja lwowska obrządku łacińskiego • Lwów • Gródek Jagielloński • Jagielnica • Sidorów • Krowinka • Wołczków • Niemcy • Ukraińcy • Sowieci • SS Galizien • ks. Kazimierz Orkusz • ks. Stanisław Tenerowicz • ks. Ferdynand Basarabowicz • ks. Nikołaj Butkowśkyj • banderowcy Archdiocese of Lviv of the Latin Rite • Lviv • Gródek Jagielloński • Jagielnica • Sidorów • Krowinka • Wołczków • Germans • Ukrainians • Soviets • SS Galizien • Fr. Kazimierz Orkusz • Fr. Stanisław Tenerowicz • Fr. Ferdynand Basarabowicz • Fr. Nikolai Butkovsky • Banderites
References
Archiwum Arcybiskupa Eugeniusza Baziaka w Krakowie, O21, Kresowe wspomnienia z lat 1939–1945 ks. Kazimierza Orkusza, [Gdańsk 1995–1998], mps; brak sygn., teczka: Wołczuchy.
Archiwum Kurii Diecezjalnej w Opolu, APZK t. O, K. Orkusz, „Moje wspomnienia z pracy kapłańskiej 1934–1987”, [Gdańsk 1988], mps.
Bibliografia katolickich czasopism religijnych w Polsce 1918–1944, red. i oprac. Z. Zieliński, Lublin 1981.
Catalogus universi venerabilis cleri saecularis et regularis archidioecesi Leopoliensis rit[us] lat[ini] pro anno Domini 1912, Leopoli 1912.
Elenchus cleri saecularis ac regularis archidioecesis Leopoliensis ritus latini pro anno Domini 1893–1918, Leopoli 1893–1918.
Lwowskie pod okupacją sowiecką (1931–1941), red. T. Bereza, Rzeszów 2006.
Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941, red. P. Chmielowiec, Rzeszów–Warszawa 2005.
Orkusz K., Ekspatriacja, „Głosy Podolan” 2004, nr 6.
Orkusz K., Jak wysiedlano nas z Kresów i pierwsze spotkanie z rzeczywistością, „Głosy Podolan” 1998, nr 27.
Orkusz K., Krótka historia I Liceum, „Cegła. Gazeta I Liceum Ogólnokształcącego im. Henryka Sienkiewicza w Kędzierzynie-Koźlu” 2020.
Orkusz K., Moja wojaczka (1929–1930), cz. 1–4, „Wokół Serca” 2002, R. 10, nr 94–97.
Orkusz K., O Opatrzności Bożej w moim życiu. Jak pokonywać kryzysy, Gdańsk 2021.
Orkusz K., Wojenne losy, „Wokół Serca” 2002, R. 10, nr 91–92.
Orkusz K., Wspomnienia Podolaka, cz. 1–4, „Głosy Podolan” 1997, nr. 20–23.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1926, Leopoli 1926.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1935, Leopoli 1935.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1936, Leopoli 1936.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1937, Leopoli 1937.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1938, Leopoli 1938.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1939, Leopoli 1939.
Wołczański J., Eksterminacja narodu polskiego i Kościoła rzymskokatolickiego przez ukraińskich nacjonalistów w Małopolsce Wschodniej w latach 1939–1945. Materiały źródłowe, cz. 1, Kraków 2005.
Wołyń i Galicja „za drugiego Sowieta”, red. Ł. Adamski, G. Hryciuk, Warszawa 2019.
Шематизм всего клира грекокатолицької єпархії Станіславівської на рік божий 1938, Станіславів 1938.
Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. 1–5, red. W. Długoborski, F. Piper, Oświęcim-Brzezinka 1995.
Bonusiak W., Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR na okupowanych ziemiach polskich 1939–1941 („Zachodnia Ukraina” i „Zachodnia Białoruś”), Rzeszów 2006.
Chajko G., Arcybiskup Bolesław Twardowski (1860–1944). Metropolita lwowski obrządku łacińskiego, Rzeszów 2010.
Głowacki A., Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939–1941, Łódź 1998.
Hryciuk G., Przesiedleńcy. Wielka epopeja Polaków 1944–1946, Kraków 2023.
Kukiel M., Bitwa Warszawska, Warszawa 2005.
Kunert A., Katyń – ocalona pamięć, Warszawa 2010.
Lenartowicz Ś., Kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła w Wołczuchach [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 8, red. J.K. Ostrowski, Kraków 2000.
Leszczyński M., Księża diecezjalni ekspatrianci archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego. Słownik biograficzny, Warszawa 2023.
Leszczyński M., Środki masowego przekazu archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego w 20leciu międzywojennym, „Roczniki Teologiczne” 2014, t. 61, z. 4.
Markowski D., Anatomia strachu. Sowietyzacja obwodu lwowskiego 1944–1953. Studium zmian politycznogospodarczych, Warszawa 2018.
Motyka G., Dywizja SS „Galizien” („Hałyczyna”), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002, nr 1.
Motyka G., Od rzezi wołyńskiej do Akcji „Wisła”. Konflikt polsko ukraiński 1943–1947, Kraków 2011.
Najstarszy ksiądz w naszej archidiecezji. Pomorski kresowiak, „Gość Gdański” 2006, nr 31.
Niparko R., Akcja Katolicka [w:] Encyklopedia katolicka, t. 1, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985.
Osadczy W., Kościół i Cerkiew na wspólnej drodze. Concordia 1863. Z dziejów porozumienia między obrządkiem greckokatolickim a łacińskim w Galicji Wschodniej, Lublin 1999.
Raj utracony – Wołczuchy, zebrał i oprac. T. Szymaniak, „Echo Złotoryi” 2013, nr 11.
Sanktuarium w Kalwarii Pacławskiej 1668–2018, red. Z. Gogola, Wrocław 2018.
Siemaszko W.E., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000.
Sienkiewicz W., Mały słownik historii Polski, Warszawa 2000.
Szkice z dziejów Związku Nauczycielstwa Polskiego, Warszawa 1939.
Tucholski J., Mord w Katyniu. Kozielsk. Ostaszków. Starobielsk. Lista ofiar, Warszawa 1991.
Wnuk R., „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941), Warszawa 2007.
Wylęgała Ł., Ksiądz Zahejewicz [sic!] – ukraiński obrońca polskiej społeczności, „More Maiorum” 2017, nr 2.
Wyszczelski L., Wojna polskorosyjska 1919–1920, t. 1–2, Warszawa 2010.
Zakrzewska A., Związek Strzelecki w latach 1919–1939. Wychowanie obywatelskie młodzieży, Kraków 2007.
Панто Д., Лукашун В., Советская оккупация польских территорий 1939–1941 гг., Гданьск 2018.
Прах Б., Духовенство Перемиської єпархії та Апостольської адміністрації Лемківщини, т. 1: Біографічні нариси (1939–1989), Львів 2015.
Франко П., Репресоване духовенство УГКЦ, Львів 2008.
IV Zjazd – książka. Fragmenty wspomnień, https://saip1lo.org › iv-zjazd-ksiazka (dostęp 1 XI 2023 r.).
Kościół św. Anny i Joachima w Gdańsku, https://infogdansk.pl › kosciol-sw-anny-i-joachima (dostęp 1 XI 2023 r.).
Orkusz K., Jak wysiedlano nas z Kresów i pierwsze spotkania z rzeczywistością, „Głosy Podolan” 1998, nr 27, s. 18–23, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/4335/edition/7713?language=pl (dostęp 1 XI 2023 r.).
Parafia pw. Chrystusa Króla w Gdańsku, http://www.chrystuskrol.diecezja.gda.pl (dostęp 1 XI 2023 r.).
Wspomnienia ks. Orkusza, https://doliniany.usermd.net/2021/11/08/wspomnienia-ks-orkusza/ (dostęp 13 XI 2023 r.)
License
Copyright (c) 2023 Pamięć i Sprawiedliwość
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl
Most read articles by the same author(s)
- Józef Wołczański, Fr Stanisław Szatko, Chronicle of the Roman Catholic Parish of Firlejów in the Archdiocese of Lviv, 1939–1944 , Remembrance and Justice: Vol. 35 No. 1 (2020)
