Język Polski
English
Deutsch
Français (France)
Italiano
Русский
Księdza Kazimierza Orkusza kresowe wspomnienia z lat 1939–1945
Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 42 Nr 2 (2023), strony: 459-496
Data publikacji: 2024-04-03
https://doi.org/10.48261/pis234222
PDF
Abstrakt
W nurt troski o dziedzictwo kultury Kresów Wschodnich Rzeczpospolitej wpisuje się niniejsza publikacja poświęcona wojennym dziejom polskich środowisk Małopolski Wschodniej. Autor publikowanych tu wspomnień należał do duchowieństwa archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego. Przez jedenaście lat, do końca II wojny światowej, pełnił różne funkcje w strukturach lokalnego Kościoła. Najdłużej – sześć lat – kierował życiem religijno-społecznym parafii Wołczuchy w powiecie Gródek Jagielloński w województwie lwowskim. Na kartach wspomnień ks. Orkusz nie ogranicza się bynajmniej do opisywania wydarzeń z czasów II wojny światowej, choć okres ten niewątpliwie stanowi ich dominantę. Raz po raz wraca dygresjami do lat międzywojennych, relacjonuje swoje doświadczenia – jako duszpasterza i Polaka. Zwraca uwagę na różnice mentalności Polaków zamieszkałych w województwach tarnopolskim i lwowskim, podkreśla skalę ich zaangażowania w życie religijno-społeczne oraz obserwuje stan tożsamości wyznaniowej i narodowej. Przywołuje rezultaty wspólnotowych wysiłków – parafian i duszpasterza – w zakresie budownictwa sakralnego, obciążonego wielowiekowymi zaniedbaniami, zarówno wyższej hierarchii, jak i polskiego ziemiaństwa. Niezwykle cenne są relacje ks. Orkusza, dotyczące koegzystencji grekokatolików z ludnością obrządku łacińskiego. Pojawiają się tu elementy pozytywne, takie jak pomoc okazywana Polakom przez niektórych duchownych unickich w dobie rzezi ukraińskich, lecz także negatywne: „walka o dusze” prowadzona przez Cerkiew greckokatolicką w ośrodkach o różnorodności obrządkowej w Małopolsce Wschodniej. Publikowany tu dokument stanowi cenny przyczynek do rekonstrukcji historii tegoż regionu u schyłku II Rzeczypospolitej.
Słowa kluczowe
archidiecezja lwowska obrządku łacińskiego • Lwów • Gródek Jagielloński • Jagielnica • Sidorów • Krowinka • Wołczków • Niemcy • Ukraińcy • Sowieci • SS Galizien • ks. Kazimierz Orkusz • ks. Stanisław Tenerowicz • ks. Ferdynand Basarabowicz • ks. Nikołaj Butkowśkyj • banderowcy Archdiocese of Lviv of the Latin Rite • Lviv • Gródek Jagielloński • Jagielnica • Sidorów • Krowinka • Wołczków • Germans • Ukrainians • Soviets • SS Galizien • Fr. Kazimierz Orkusz • Fr. Stanisław Tenerowicz • Fr. Ferdynand Basarabowicz • Fr. Nikolai Butkovsky • Banderites
Bibliografia
Archiwum Arcybiskupa Eugeniusza Baziaka w Krakowie, O21, Kresowe wspomnienia z lat 1939–1945 ks. Kazimierza Orkusza, [Gdańsk 1995–1998], mps; brak sygn., teczka: Wołczuchy.
Archiwum Kurii Diecezjalnej w Opolu, APZK t. O, K. Orkusz, „Moje wspomnienia z pracy kapłańskiej 1934–1987”, [Gdańsk 1988], mps.
Bibliografia katolickich czasopism religijnych w Polsce 1918–1944, red. i oprac. Z. Zieliński, Lublin 1981.
Catalogus universi venerabilis cleri saecularis et regularis archidioecesi Leopoliensis rit[us] lat[ini] pro anno Domini 1912, Leopoli 1912.
Elenchus cleri saecularis ac regularis archidioecesis Leopoliensis ritus latini pro anno Domini 1893–1918, Leopoli 1893–1918.
Lwowskie pod okupacją sowiecką (1931–1941), red. T. Bereza, Rzeszów 2006.
Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941, red. P. Chmielowiec, Rzeszów–Warszawa 2005.
Orkusz K., Ekspatriacja, „Głosy Podolan” 2004, nr 6.
Orkusz K., Jak wysiedlano nas z Kresów i pierwsze spotkanie z rzeczywistością, „Głosy Podolan” 1998, nr 27.
Orkusz K., Krótka historia I Liceum, „Cegła. Gazeta I Liceum Ogólnokształcącego im. Henryka Sienkiewicza w Kędzierzynie-Koźlu” 2020.
Orkusz K., Moja wojaczka (1929–1930), cz. 1–4, „Wokół Serca” 2002, R. 10, nr 94–97.
Orkusz K., O Opatrzności Bożej w moim życiu. Jak pokonywać kryzysy, Gdańsk 2021.
Orkusz K., Wojenne losy, „Wokół Serca” 2002, R. 10, nr 91–92.
Orkusz K., Wspomnienia Podolaka, cz. 1–4, „Głosy Podolan” 1997, nr. 20–23.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1926, Leopoli 1926.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1935, Leopoli 1935.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1936, Leopoli 1936.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1937, Leopoli 1937.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1938, Leopoli 1938.
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini 1939, Leopoli 1939.
Wołczański J., Eksterminacja narodu polskiego i Kościoła rzymskokatolickiego przez ukraińskich nacjonalistów w Małopolsce Wschodniej w latach 1939–1945. Materiały źródłowe, cz. 1, Kraków 2005.
Wołyń i Galicja „za drugiego Sowieta”, red. Ł. Adamski, G. Hryciuk, Warszawa 2019.
Шематизм всего клира грекокатолицької єпархії Станіславівської на рік божий 1938, Станіславів 1938.
Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. 1–5, red. W. Długoborski, F. Piper, Oświęcim-Brzezinka 1995.
Bonusiak W., Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR na okupowanych ziemiach polskich 1939–1941 („Zachodnia Ukraina” i „Zachodnia Białoruś”), Rzeszów 2006.
Chajko G., Arcybiskup Bolesław Twardowski (1860–1944). Metropolita lwowski obrządku łacińskiego, Rzeszów 2010.
Głowacki A., Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939–1941, Łódź 1998.
Hryciuk G., Przesiedleńcy. Wielka epopeja Polaków 1944–1946, Kraków 2023.
Kukiel M., Bitwa Warszawska, Warszawa 2005.
Kunert A., Katyń – ocalona pamięć, Warszawa 2010.
Lenartowicz Ś., Kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła w Wołczuchach [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 8, red. J.K. Ostrowski, Kraków 2000.
Leszczyński M., Księża diecezjalni ekspatrianci archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego. Słownik biograficzny, Warszawa 2023.
Leszczyński M., Środki masowego przekazu archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego w 20leciu międzywojennym, „Roczniki Teologiczne” 2014, t. 61, z. 4.
Markowski D., Anatomia strachu. Sowietyzacja obwodu lwowskiego 1944–1953. Studium zmian politycznogospodarczych, Warszawa 2018.
Motyka G., Dywizja SS „Galizien” („Hałyczyna”), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002, nr 1.
Motyka G., Od rzezi wołyńskiej do Akcji „Wisła”. Konflikt polsko ukraiński 1943–1947, Kraków 2011.
Najstarszy ksiądz w naszej archidiecezji. Pomorski kresowiak, „Gość Gdański” 2006, nr 31.
Niparko R., Akcja Katolicka [w:] Encyklopedia katolicka, t. 1, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985.
Osadczy W., Kościół i Cerkiew na wspólnej drodze. Concordia 1863. Z dziejów porozumienia między obrządkiem greckokatolickim a łacińskim w Galicji Wschodniej, Lublin 1999.
Raj utracony – Wołczuchy, zebrał i oprac. T. Szymaniak, „Echo Złotoryi” 2013, nr 11.
Sanktuarium w Kalwarii Pacławskiej 1668–2018, red. Z. Gogola, Wrocław 2018.
Siemaszko W.E., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000.
Sienkiewicz W., Mały słownik historii Polski, Warszawa 2000.
Szkice z dziejów Związku Nauczycielstwa Polskiego, Warszawa 1939.
Tucholski J., Mord w Katyniu. Kozielsk. Ostaszków. Starobielsk. Lista ofiar, Warszawa 1991.
Wnuk R., „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941), Warszawa 2007.
Wylęgała Ł., Ksiądz Zahejewicz [sic!] – ukraiński obrońca polskiej społeczności, „More Maiorum” 2017, nr 2.
Wyszczelski L., Wojna polskorosyjska 1919–1920, t. 1–2, Warszawa 2010.
Zakrzewska A., Związek Strzelecki w latach 1919–1939. Wychowanie obywatelskie młodzieży, Kraków 2007.
Панто Д., Лукашун В., Советская оккупация польских территорий 1939–1941 гг., Гданьск 2018.
Прах Б., Духовенство Перемиської єпархії та Апостольської адміністрації Лемківщини, т. 1: Біографічні нариси (1939–1989), Львів 2015.
Франко П., Репресоване духовенство УГКЦ, Львів 2008.
IV Zjazd – książka. Fragmenty wspomnień, https://saip1lo.org › iv-zjazd-ksiazka (dostęp 1 XI 2023 r.).
Kościół św. Anny i Joachima w Gdańsku, https://infogdansk.pl › kosciol-sw-anny-i-joachima (dostęp 1 XI 2023 r.).
Orkusz K., Jak wysiedlano nas z Kresów i pierwsze spotkania z rzeczywistością, „Głosy Podolan” 1998, nr 27, s. 18–23, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/4335/edition/7713?language=pl (dostęp 1 XI 2023 r.).
Parafia pw. Chrystusa Króla w Gdańsku, http://www.chrystuskrol.diecezja.gda.pl (dostęp 1 XI 2023 r.).
Wspomnienia ks. Orkusza, https://doliniany.usermd.net/2021/11/08/wspomnienia-ks-orkusza/ (dostęp 13 XI 2023 r.)
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Pamięć i Sprawiedliwość
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl
Inne teksty tego samego autora
- Józef Wołczański, Księdza Stanisława Szatko kronika parafii rzymskokatolickiej Firlejów w archidiecezji lwowskiej z lat 1939–1944 , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 35 Nr 1 (2020)
