The Czechoslovak Little Sister: A brief overview of the organizational development of the foreign intelligence service in Communist Czechoslovakia, 1953–1989

Pavel Žáček

Tom 30 Nr 2 (2017)

ISSN:

1427-7476

eISSN:

2957-1723

Dział: Varia

„Czechosłowacka młodsza siostra” – krótki zarys zmian organizacyjnych w służbie wywiadowczej komunistycznej Czechosłowacji w latach 1953–1989

Pavel Žáček

Ministerstwo Obrony Republiki Czeskiej

Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 30 Nr 2 (2017), strony: 319-339

Data publikacji: 2017-12-30

PDF (English)

Abstrakt

Pierwsza Delegatura Wywiadu, jedna z najważniejszych służb StB (tajnej policji), wyłoniła się z wywiadu zagranicznego i politycznego w trakcie najważniejszej reorganizacji czechosłowackiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w październiku 1953 r. Pierwsza Delegatura odgrywała ważną rolę do końca 1989 r., będąc satelickim aparatem wywiadu sowieckiego oraz realizacji polityki zagranicznej i polityki bezpieczeństwa całego bloku komunistycznego. Czechosłowacki wywiad pracował zgodnie z kilkoma wytycznymi operacyjnymi w taki sam sposób jak wywiad sowiecki: polityczny, naukowy i technologiczny oraz wywiad nielegalny. W siedzibie głównej mieściło się kilka działów operacyjnych i departamentów, których struktura organizacyjna była stosunkowo często zmieniana. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. Pierwsza Delegatura rozszerzyła swoją działalność na wiele regionów całego świata i funkcjonowała w Azji, Afryce i Ameryce Południowej oraz w krajach, będących głównymi wrogami reżimu (USA, Wielkiej Brytanii, Republice Federalnej Niemiec, Francji itd.). W 1968 r. wywiad czechosłowacki osiągnął wiele sukcesów i zdołał przeniknąć do wybranych instytucji politycznych, bezpieczeństwa oraz finansów demokracji zachodnich oraz państw Trzeciego Świata. Po stłumieniu Praskiej Wiosny Pierwszą Delegaturę zreorganizowano. Przeprowadzono gruntowną wymianę personelu, co miało duży wpływ na jego modus operandi. Wywiad działał ponownie pod nadzorem sowieckim, a w okresie normalizacji stał się godną zaufania satelicką służbą wywiadowczą bloku komunistycznego, odgrywając jedną z ról w globalnej strategii skoordynowanej z centralą KGB w Moskwie. Rozwój wywiadu czechosłowackiego można łatwo prześledzić, obserwując stopniowy wzrost liczby pracowników Pierwszej Delegatury: pod koniec 1953 r. zatrudniała ona tylko 300 osób; na początku roku 1962 – 854; pod koniec roku 1969 – 1341; a w 1988 r. łączna liczba pracowników wywiadu wyniosła 1562 osoby. Wzrosła także liczba obcokrajowców pracujących w tej instytucji: pod koniec 1953 r. było ich osiemnastu w siedemnastu krajach, działających w ambasadach Czechosłowacji; w połowie lat sześćdziesiątych – 41 w 39 krajach, a pod koniec lat osiemdziesiątych – 38 w 35 krajach. Liczba nielegalnych rezydentów była znacznie niższa. Artykuł koncentruje się na rozwoju struktury organizacyjnej wywiadu i dokonanych w nim zmianach, a także na składzie kierownictwa Pierwszej Delegatury i poszczególnych działów operacyjnych oraz zaplecza centrali; częściowo także jednostek organizacyjnych działających na terytorium Czechosłowacji. Tylko niewielka część rozważań obejmuje rozwój sieci agentów, skład personelu poza granicami kraju, zarządzanie przez sowiecką służbę wywiadowczą oraz współpracę z zaprzyjaźnionymi służbami satelickimi.

Słowa kluczowe

komunizm • zimna wojna • Czechosłowacja • MSW • aparat Służby Bezpieczeństwa • Pierwsza Delegatura, służba wywiadowcza Communism • Cold War • Czechoslovakia • Interior Ministry • State Security Apparatus • First Directorate • foreign intelligence service

Bibliografia

J. Larecki, L. Pawlikowicz, and P. Piotrowski, Aparaty centralne sluźb wywiadu cywilnego Układu Warszawskiego jako wyspecjalizowane struktury państwa 1944–1991, Rzeszów 2015

K. Kaplan, Sovětští poradci v Československu 1949–1956, Prague 1993

P. Žáček, Vzestupy a pády Bohumíra Molnára. Kariéra generála Státní bezpečnosti in B. Čelovský, Oči a uši strany. Sedm pohledů do života StB, Šenov u Ostravy 2005

J. Dvořáková, Historie a vývoj československého civilního zpravodajství se zaměřením na rozvědku, 1919–1990, Prague 2015

J. Štaigl: Organizácia a hlavné smery činnosti čs. vojenského výzvědného spravodajstva (rozviedky) v rokoch 1945–1967, “Historie a vojenství” 2001, vol. 2

P. Žáček, Na obě strany. Československé vojenské zpravodajství 50. až 80 let dvacátého století očima „krtka” F. Vojtásek, P. Žáček, Francouzský krtek. V první linii studené války, Cheb 2003

R. Fencl, Struktura ZS/GŠ v roce 1989, “Sborník Archivu bezpečnostních složek” 2011, vol. 9

E. Hošek, Zpravodajská správa Generálního štábu ČSLA v období 1969–1973, “Sborník Archivu bezpečnostních složek” 2016, vol. 14

J. Dvořáková, Státní bezpečnost v letech 1945–1953. Organizační vývoj zpravodajských a státně bezpečnostních složek, Prague 2007, pp. 56–59; M. Medvecký, K počiatkom československej rozviedky, “Pamäť národa” 2012, vol. 1

I. Lukes, The Czechoslovak Special Services and Their American Adversary during the Cold War, “Journal of Cold War Studies” 2007, vol. 9 (1)

P. Žáček, ‚Drtina v Plzni: Pokus o organizování reakční mocenské akce‘. Prověřování jedné fámy na pozadí reorganizace ministerstva vnitra v letech 1947–1948, “Paměť a dějiny” 2008, vol. 1

J. Frolík, Nástin organizačního vývoje státobezpečnostních složek Sboru národní bezpečnosti v letech 1948–1989, “Sborník archivních prací”, 1991

P. Žáček, The Origins and Development of the Czechoslovak Interior Ministry First Directorate: Communist Espionage in the 1950s, “The Journal of Intelligence History” 2005

P. Žáček, Nástroj triedneho štátu. Organizácia ministerstiev vnútra a bezpečnostných zborov 1953–1990, Bratislava 2005

P. Žáček, Menší sestra I. Vznik a vývoj První správy ministerstva vnitra 1953–1959, Brno 2004

P. Žáček, “Napětí v Budapešti trvá”. Hlášení rezidentury Správy rozvědky ministerstva vnitra, 1956–1957 (1. part), “Sborník Archivu bezpečnostních složek” 2016, vol. 14

F. Koudelka, J. Suk, Ministerstvo vnitra a bezpečnostní aparát v období pražského jara, leden – srpen 1968, Brno 1996

První správa. Československá rozvědka v dokumentech 1945–1990, Prague 2000

P. Žáček, Služba zvláštního určení. Nejtajnější úsek čs. rozvědného aparátu 1963–1969, “Pamäť národa” 2006, vol. 3

M. Miklovič, Reorganizácia rozviedky v roku 1969, “Paměť a dějiny” 2012, vol. 3

P. Žáček, The KGB and the Czechoslovak State Security Apparatus in August 1968, “The Journal of Slavic Military Studies” 2016, vol. 29, No. 4

P. Žáček, Poslední reorganizace zahraniční rozvědky. Snižování početních stavů Hlavní správy rozvědky SNB v letech 1988–1990, “Securitas Imperii” 2009, vol. 15

P. Žáček, Z operativních porad náčelníka I. správy. Klíčové dokumenty Hlavní správy rozvědky SNB v roce 1989, “Sborník Archivu bezpečnostních složek”, 2010, vol. 8

M. Miklovič, M. Slávik, Obsadenie rezidentúr rozviedky v roku 1989, “Paměť a dějiny” 2010, vol. 2

Inne teksty tego samego autora

Jak cytować

Žáček, P. (2017). „Czechosłowacka młodsza siostra” – krótki zarys zmian organizacyjnych w służbie wywiadowczej komunistycznej Czechosłowacji w latach 1953–1989. Pamięć I Sprawiedliwość, 30(2), 319–339. Pobrano z https://czasopisma.ipn.gov.pl/index.php/pis/article/view/125

Statystyki

Liczba pobrań PDF

Download data is not yet available.