Od „krwawej pomorskiej jesieni” do zbrodni pomorskiej 1939. Stan badań nad eksterminacją ludności cywilnej na Pomorzu Gdańskim w pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej
Pamięć i Sprawiedliwość, V. 45 N. 1 (2025), pages: 86-112
Publication date: 2025-10-15
https://doi.org/10.48261/PIS254504
Abstract
Artykuł zawiera analizę dorobku 80 lat badań dotyczących zbrodni dokonanych na Pomorzu Gdańskim i Kujawach przez nazistowski Selbstschutz w pierwszych miesiącach ich okupacji przez III Rzeszę. Autor pokazuje wyjątkową skalę tego aktu niemieckiego ludobójstwa na tle całej okupowanej Polski. W tym kontekście przedstawia definicję i argumenty, którymi kierowano się przy stworzeniu nowego terminu historycznego – zbrodni pomorskiej 1939. Z jednej strony tematyka ta należy do najlepiej zbadanych fragmentów okupacji niemieckiej w Polsce, z drugiej zaś wciąż brakuje prac syntetycznych, analitycznych i problemowych oraz porównań z innymi masowymi zbrodniami niemieckimi lat 1939–1945 (np. Intelligenzaktion), popełnionymi na ludności cywilnej podczas II wojny światowej.
Riferimenti bibliografici
Berendt G., Działalność Einsatzkommando 1005 na Pomorzu Gdańskim [w:] Kaszubi –Pomorze – Gdańsk. W kręgu pytań o kulturę, historię i tożsamość. Księga Jubileuszowa Profesora Józefa Borzyszkowskiego z okazji 70. rocznicy urodzin, red. C. Obracht-Prondzyński, T. Rembalski, K. Lewalski, Gdańsk 2016.
Berendt G., Pod rządami hitlerowców (1939–1945) [w:] Dzieje Krokowej i okolic, red. A. Groth, Gdańsk 2002.
Berendt G., Pod rządami hitlerowców [w:] Historia Pucka, red. A. Groth, Gdańsk 1998.
Berendt G., W dniach wojny 1939 roku i okupacji niemieckiej [w:] Dzieje gminy Wejherowo, red. B. Breza, Wejherowo 2013.
Berendt G., W okresie międzywojennym i II wojny światowej (1920–1945) [w:] Historia Pruszcza Gdańskiego do 1989 roku, red. B. Śliwiński, Pruszcz Gdański 2008.
Berendt G., Żydzi na obszarze Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie [w:] Pomorze pod okupacją niemiecką. Jesień 1939, red. P. Madajczyk, Warszawa 2021.
Berendt G., Żydzi w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie w latach 1939–1945 [w:] Wyniszczyć ‒ wypędzić ‒ wynarodowić. Szkice do dziejów okupacji niemieckiej na Kaszubach i Kociewiu (1939–1945), red. G. Berendt, Gdańsk 2010.
Böhler J., Auftakt zum Vernichtungskrieg. Die Wehrmacht in Polen 1939, Bonn 2006 (wyd. polskie: Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. Wrzesień 1939. Wojna totalna, tłum. P. Pieńkowska-Wiederkehr, Kraków 2009).
Böhler J., Mallmann K.M., Matthaus J., Einsatzgruppen in Polen. Darstellung und Dokumentation, Darmstadt 2008 (wyd. polskie: Einsatzgruppen w Polsce, tłum. E. Ziegler-Brodnicka, Warszawa 2009).
Böhler J., Najazd 1939. Niemcy przeciw Polsce, tłum. D. Salamon, Kraków 2011.
Bojarska B., Piaśnica. Miejsce martyrologii i pamięci. Z badań nad zbrodniami hitlerowskimi na Pomorzu, Wrocław 1978.
Bojarska B., Akcja zagłady w Piaśnicy pod Wejherowem, „Przegląd Zachodni” 1964, nr 2.
Bojarska B., Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień–grudzień 1939), Poznań 1972.
Bojarska B., Eksterminacja ludności polskiej w powiecie Chełmno nad Wisłą w 1939 roku, „Przegląd Zachodni” 1965, nr 3–4.
Bojarska B., Eksterminacja polskiej ludności powiatu tucholskiego w okresie działalności Selbstschutzu, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1968, t. 19.
Bojarska B., Nalot na Sulejów w dniu 4 września 1939 r., „Przegląd Zachodni” 1963, nr 3.
Bojarska B., Obozy zniszczenia na terenie powiatu sępoleńskiego w pierwszych miesiącach okupacji hitlerowskiej, „Przegląd Zachodni” 1965, nr 1.
Bojarska B., Piaśnica. Miejsce martyrologii i pamięci. Z badań nad zbrodniami hitlerowskimi na Pomorzu, Wrocław 1978.
Bojarska B., Selbstschutz w Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1979, t. 29.
Bojarska B., Udział mniejszości niemieckiej w eksterminacji ludności polskiej powiatu wąbrzeskiego w 1939 r., „Zapiski Historyczne” 1971, t. 36, nr 2.
Bojarska B., [rec.] W. Jastrzębski, J. Sziling, „Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945”, „Przegląd Zachodni” 1980, nr 2.
Bojarska B., Zbrodnie niemieckie na terenie powiatu Świecie nad Wisłą (1939 r.), „Przegląd Zachodni” 1966, nr 1.
Bojarska B., Zbrodnie Wehrmachtu w Złoczewie, „Przegląd Zachodni” 1962, nr 3.
Bojarska B., Zniszczenie miasta Wielunia w dn. 1 września 1939 r., „Przegląd Zachodni” 1962, nr 2.
Borchers R., May E., Jesień 1939 roku w Kościerzynie, „Acta Cassubiana” 2008, nr 10.
Borzyszkowski J., Barbara Bojarska (1920–2018) – badaczka „krwawej pomorskiej jesieni” 1939 r., autorka monografii „Piaśnica” i... sagi rodu Przewoskich, „Acta Cassubiana” 2019, t. 21.
Borzyszkowski J., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. 4: Kaszubi w II RP i w latach II wojny światowej (1920–1945), Gdańsk 2019.
Borzyszkowski J., Pod okupacją hitlerowskiej III Rzeszy Niemieckiej (1939–1945) [w:] Dzieje Chojnic, red. K. Ostrowski, Chojnice 2010.
Borzyszkowski J., Rozważania nad badaniami historii niemieckiej okupacji Pomorza podczas II wojny światowej [w:] Pomorze pod okupacją niemiecką. Jesień 1939, red. P. Madajczyk, Warszawa 2021.
Böhler J., Auftakt zum Vernichtungskrieg. Die Wehrmacht in Polen 1939, Bonn 2006 (wyd. polskie: Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. Wrzesień 1939. Wojna totalna, tłum. P. Pieńkowska-Wiederkehr, Kraków 2009).
Böhler J., Mallmann K.M., Matthaus J., Einsatzgruppen in Polen. Darstellung und Dokumentation, Darmstadt 2008 (wyd. polskie: Einsatzgruppen w Polsce, tłum. E. Ziegler-Brodnicka, Warszawa 2009).
Böhler J., Uberfall. Deutschlands Krieg gegen Polen, Frankfurt am Main 2009 (wyd. polskie: Najazd 1939. Niemcy przeciw Polsce, tłum. D. Salamon, Kraków 2011).
Brewing D., Im Schatten von Auschwitz. Deutsche Massaker an polnischen Zivilisten 1939–1945, Darmstadt 2016 (wyd. polskie: W cieniu Auschwitz. Niemieckie masakry polskiej ludności cywilnej 1939–1945, Poznań 2019).
Broszat M., Nationalsozialistische Polenpolitik 1919–1945, Stuttgart 1961 (wyd. polskie: Narodowo-socjalistyczna polityka w sprawie Polski, Warszawa–Poznań 1966).
Ceran T., Ad vocem do ad vocem. O zbrodni pomorskiej raz jeszcze, „Wiadomości Historyczne” 2019, nr 1.
Ceran T., Biografia sprawcy – biografia ofiary. Podobieństwa i różnice. Zarys problematyki [w:] Człowiek twórcą historii, t. 7, cz. 1, red. C. Kuklo, W. Walczak, Białystok 2024.
Ceran T., Dzieciństwo w 1939 r. Zbrodnia w Brudzawkach, „Dzieje Najnowsze” 2014, t. 44, nr 2.
Ceran T., Intelligenzaktion na Pomorzu. Zbrodnia pomorska 1939 [w:] Zbrodnie niemieckie na inteligencji polskiej w pierwszym okresie okupacji (1939–1940), red. B. Rudawski, Poznań 2023.
Ceran T., „Myśląc Lemkinem”. Pojęcie ludobójstwa w wyrokach Najwyższego Trybunału Narodowego (1946–1948) [w:] Ludobójstwo. Nieludzkie zbrodnie czasu wojny i pokoju. Prawo –polityka – historia, t. 1, red. E. Habowski, Warszawa 2023.
Ceran T., Zbrodnia pomorska 1939, „Wiadomości Historyczne” 2017, nr 4.
Ceran T., Zbrodnia pomorska 1939. Początek ludobójstwa niemieckiego w okupowanej Polsce, Bydgoszcz–Warszawa 2024.
Ceran T.S., Paterek 1939. Zbrodnia i pamięć / Memory and Crime, Bydgoszcz–Gdańsk–Warszawa 2018.
Ceran T.S., Im Namen des Führers… Selbstschutz Westpreussen i zbrodnia w Łopatkach w 1939 roku, Bydgoszcz–Gdańsk 2014.
Chinciński T., O konieczności badań nad postawami obywateli polskich narodowości niemieckiej w latach 1939–1945. Stan badań i dezyderaty badawcze, „Dzieje Najnowsze” 2024, t. 56, z. 2.
Chojnice w latach 1939–1945, Chojnice 1947 [reprint 2024].
Chrzanowski B., Badania nad okupacją Pomorza ze szczególnym uwzględnieniem Kaszub [w:] Badania kaszuboznawcze w XX wieku. Materiały pokonferencyjne, red. J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński, Gdańsk 2001.
Chrzanowski B., Co wiedziano o Selbstschutzu podczas okupacji [w:] Zapomniani kaci Hitlera. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940, red. I. Mazanowska, T.S. Ceran, Bydgoszcz–Gdańsk 2016.
Chrzanowski B., Dotychczasowe próby ustalenia strat na terenie Pomorza Gdańskiego w latach II wojny światowej [w:] Wokół strat ludności pomorskiej w latach 1939–1945. Materiały z XVII sesji naukowej w Toruniu w dniu 21 listopada 2007 roku, red. D. Kromp, K. Minczykowska, J. Sziling, Toruń 2008.
Chwalba A., Polska krwawi. Polska walczy. Jak żyło się pod okupacją 1939–1945, Kraków 2024.
Damazyn M., Zbrodnia pomorska w Sadkach. Dokumenty źródłowe, Sadki 2019.
Die Berichte der Einsatzgruppen aus Polen 1939, red. S. Lehnstaedt, J. Böhler, Berlin 2013.
Drozdowski K., Tajemnica Doliny Śmierci. Droga do prawdy 1939‒2018, Bydgoszcz-Fordon‒Warszawa 2018.
Drywa D., Polska matką naszą… Zbrodnie na Polakach z Wolnego Miasta Gdańska w obozie Stutthof w 1940 r., Sztutowo 2022.
Drywa D., Säuberungsaktion na Pomorzu Gdańskim w świetle dokumentów KL Stutthof 1939–1942, Sztutowo 2015.
Esman T., Jastrzębski W., Pierwsze miesiące okupacji hitlerowskiej w Bydgoszczy w świetle źródeł niemieckich, Bydgoszcz 1967.
Gąsiorowski A., Wojna obronna i jesień 1939 roku na Pomorzu w świetle wydawnictw konspiracyjnych z lat 1939–1945 [w:] Wrzesień 1939 roku i jego konsekwencje dla ziem zachodnich i północnych Drugiej Rzeczypospolitej, red. R. Sudziński, W. Jastrzębski, Toruń–Bydgoszcz 2001.
Grochowina S., Kącka K., Polityka niemieckich władz okupacyjnych na Pomorzu Gdańskim. Dokumentacja wybranych problemów, Toruń 2018.
Grochowina S., Sziling J., Barbarka. Miejsce niemieckich egzekucji Polaków z Torunia i okolic (październik‒grudzień 1939), Toruń 2009.
Grochowina S., Terror szaleje. Pierwsze miesiące okupacji niemieckiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień–grudzień 1939), Warszawa 2024.
Jansen Ch., Weckbecker A., Der „Volksdeutsche Selbstschutz” in Polen 1939/1940, München 1992.
Jasiński Ł., Sprawiedliwość i polityka. Działalność Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich/Hitlerowskich w Polsce 1945–1989, przed. P. Machcewicz, Gdańsk–Warszawa 2018.
Jastrzębski W., Bydgoska krwawa niedziela. 3–4 września 1939 roku, Toruń 2022.
Jastrzębski W., Bydgoszcz pod niemieckim zarządem wojskowym (wrzesień–październik 1939) [w:] Historia Bydgoszczy, t. 2, cz. 2: 1939–1945, red. M. Biskup, Bydgoszcz 2004.
Jastrzębski W., Czersk w latach wojny i okupacji hitlerowskiej [w:] Czersk – przeszłość i teraźniejszość, red. S. Kalembka, Bydgoszcz 1984.
Jastrzębski W., Echa wydarzeń bydgoskich z 3 i 4 września 1939 roku na Nizinie Nadwiślańskiej. Od Łęgnowa do Solca Kujawskiego, Toruń 2024.
Jastrzębski W., Echa wydarzeń bydgoskich 3 i 4 września 1939 r. w Solcu Kujawskim i okolicy, „Kronika Bydgoska” 2023, t. XLIV (44).
Jastrzębski W., Lata okupacji hitlerowskiej (1939–1945) [w:] Dzieje Szubina, red. M. Biskup, Poznań–Warszawa 1974.
Jastrzębski W., Lata wojny i okupacji [w:] Koronowo – zarys dziejów miasta, red. M. Biskup, Bydgoszcz 1968.
Jastrzębski W., Mniejszość niemiecka w Polsce we wrześniu 1939 roku, Toruń 2010.
Jastrzębski W., Powiat chojnicki w latach 1920–1945 [w:] Przeszłość i teraźniejszość powiatu chojnickiego, red. J. Knopek, B. Kufel, Chojnice 2002.
Jastrzębski W., Radziejów lat wojny i okupacji (1939–1945) [w:] Radziejów poprzez stulecia, red. D. Karczewski, Włocławek–Radziejów 2002.
Jastrzębski W., Relacje bydgoskich Niemców o wydarzeniach z września 1939 roku zebrane w latach 1958–1961 i wcześniej w Republice Federalnej Niemiec [w:] Bydgoszcz 3–4 września 1939. Studia i dokumenty, red. T. Chinciński, P. Machcewicz, Warszawa 2008.
Jastrzębski W., Sępólno Krajeńskie w latach wojny i okupacji [w:] Dzieje Sępólna Krajeńskiego, red. Z. Biegański, Sępólno Krajeńskie 2010.
Jastrzębski W., Stan i perspektywy badań nad problematyką wojny i okupacji (1939–1945) na Pomorzu Nadwiślańskim [w:] Historiograficzna prognoza 2000. Stan i potrzeby badań nad dziejami regionów kujawsko-pomorskiego i sąsiednich, red. M. Grzegorz, Bydgoszcz 2000.
Jastrzębski W., Sziling J., Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945, Gdańsk 1979.
Jastrzębski W., Terror i zbrodnia. Eksterminacja ludności polskiej i żydowskiej w rejencji bydgoskiej w latach 1939–1945, Warszawa 1974.
Jastrzębski W., Trzecia Rzesza Niemiecka (1939–1945) [w:] Dzieje ziemi i powiatu chojnickiego, t. 1: Przeszłość i teraźniejszość ziemi chojnickiej, red. J. Knopek, Chojnice 2013.
Jastrzębski W., Tuchola w latach 1939–1945 [w:] Tuchola. Od pradziejów do współczesności, red. W. Jastrzębski, J. Szwankowski, Bydgoszcz–Tuchola 2010.
Jastrzębski W., W latach wojny i okupacji [w:] Dzieje Świekatowa i okolic, red. W. Jastrzębski, Świekatowo 1997.
Jaszowski T., Kuta T., Werner Kampe. Amator zbrodni, Bydgoszcz 1967.
Jesień 1939. Dokumentacja pierwszych miesięcy okupacji niemieckiej na Pomorzu Gdańskim, oprac. J. Sziling, Toruń 1989.
Judt T., Snyder T., Rozważania o wieku XX, przeł. P. Marczewski, Poznań 2013.
Kamiński S., Materiały do działalności SS-Wachsturmbann „Eimann” na terenie Gdańska i Pomorza (wrzesień–grudzień 1939 r.), „Zapiski Historyczne” 1974, t. 39, z. 2.
Kawski T., Bydgoscy Żydzi w „Alfabetycznym wykazie Żydów polskich ocalałych z II wojny światowej z 1947 r.”, „Kronika Bydgoska” 1999, t. 19.
Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2012.
Kawski T., Ludność żydowska ziemi dobrzyńskiej w latach 1939–1945, Rypin 1990.
Kawski T., Zyglewski Z., Żydzi w Fordonie. Zarys dziejów [w:] Żydzi w Fordonie. Dzieje, kultura, zabytki, red. T. Kawski, Bydgoszcz 2008.
Kay A., Imperium zniszczenia. Historia nazistowskiej masowej zagłady, przeł. A. Bukowski, J. Środa, Poznań 2024.
Kobiałka D., Jankowski T., Frymark D., Archeologia zbrodni. Niemieckie zbrodnie w Chojnickiej Dolinie śmierci / Archeology of crime. German in the death valley in Chojnice, Gdańsk 2024.
Kościerzyna i powiat kościerski w latach II wojny światowej, red. A. Gąsiorowski, Kościerzyna 2009.
Kozłowski W., Powiat tucholski w latach drugiej wojny światowej. Wrzesień 1939 – maj 1945, Tuchola 1995.
Krajewski M., Byli z Ojczyzny mojej. Zagłada ludności żydowskiej ziemi dobrzyńskiej w latach drugiej wojny światowej (1939–1945), Rypin 1990.
Krausnick H., Hitlers Einsatzgruppen. Die Truppe des Weltanschauungskrieges 1938–1942, Frankfurt am Main 1985.
Kubicki M., Las Zajączek 1939–1945. Niemiecka zbrodnia na Pomorzu Gdańskim z okresu II wojny światowej, Gdańsk–Warszawa 2023.
Kubicki M., Okupacja niemiecka w powiecie starogardzkim 1939–1945, Gdańsk–Warszawa 2024.
Kubicki M., Zbrodnia w Lesie Szpęgawskim 1939–1940, Gdańsk–Warszawa 2019.
Kubicki M., Zbrodnia w Mniszku-Grupie 1939–1940, Gdańsk–Warszawa 2025.
Lasik A., Selbstschutz na Pomorzu Gdańskim i w Wielkopolsce w latach 1939–1940. Studia z dziejów pogranicza kujawsko-pomorskiego, red. A. Mietz, P. Szczepankiewicz, t. 1, Bydgoszcz–Wierzbinek 2011.
Lisiak I.T., Niemiecki Katyń 1939, Warszawa 2014.
Longerich P., Himmler. Buchalter śmierci, przeł. S. Szymański, J. Skowroński, Warszawa 2014.
Longerich P., Hitler. Biografia, tłum. M. Antkowiak, Warszawa 2017.
Łuczak C., Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979.
Madajczyk C., Polityka narodowościowa władz hitlerowskich na Pomorzu, „Najnowsze Dzieje Polski” 1965, t. 9.
Madajczyk P., Krajobrazy biograficzne Rafała Lemkina, Warszawa 2023.
Makabryczna noc. Opis wypadków z nocy z 22/23 października 1939 w więzieniu inowrocławskim na podstawie wyroku I specjalnego sądu niemieckiego w Poznaniu z dnia 23 lipca 1940, tłum. H. Janowski, Inowrocław 1946.
Mazanowska I., Karolewo 1939. Zbrodnie w obozie Selbstschutz Westpreussen, Gdańsk–Warszawa 2017.
Mazanowska I., Radzim 1939. Zbrodnie w obozie Selbstschutz Westpreussen, Gdańsk–Warszawa 2022.
Mazurkiewicz M.J., Ad vocem tak zwanej zbrodni pomorskiej 1939, „Wiadomości Historyczne” 2018, nr 1.
Męclewski A., Neugarten 27. Z dziejów gdańskiego gestapo, Warszawa 1974.
Męclewski A., Pelplińska jesień, Gdańsk 1971.
Milczewski Z., Wejherowo i powiat morski wrzesień 1939 – maj 1945. Kronika, Gdańsk 1991.
Milewski J., Dzieje Starogardu Gdańskiego (miasto i powiat), Gdynia 1959.
Milewski J., Kociewie w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Warszawa 1977.
Obracht-Prondzyński C., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. 5: Dzieje najnowsze (po 1945 r.), Gdańsk 2019.
Ogłoza E., Pomorze pod okupacją niemiecką w latach 1939–1945. Fragment toruński, Toruń 1945.
Olstowski P., Jeszcze w sprawie tragicznych wydarzeń 3–4 września 1939 roku w Bydgoszczy, „Zapiski Historyczne” 2023, t. 88, z. 1.
Olstowski P., O rzetelną monografię mniejszości niemieckiej przed i w trakcie wojny polsko-niemieckiej we wrześniu 1939 roku, „Zapiski Historyczne” 2010, r. 74, z. 4.
O’Sullivan R., Nazi Germany, Annexed Poland and Colonial Rule: Resettlement, Germanization and Population Policies in Comparative Perspective, London 2023.
Overy R., Krew i zgliszcza. Wielka wojna imperiów 1931–1945, t. 1, przeł. T. Fiedorek, Poznań 2023.
Madajczyk P., Krwawa pomorska jesień, zbrodnia pomorska – w 80. rocznicę wybuchu wojny [w:] Pomorze pod okupacją niemiecką. Jesień 1939, red. P. Madajczyk, Warszawa 2021.
Pospieszalski K.M., Instytut Zachodni – Wielkopolski Ośrodek Myśli Politycznej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1992, t. 54, nr 4.
Powiat bydgoski oskarża, oprac. W. Dreas, Bydgoszcz 1946.
Pyszczyński E., „Akcja Tannenberg” w Bydgoszczy w okresie od 5 IX do 20 XI 1939 r. [w:] Z okupacyjnych dziejów Bydgoszczy, red. J. Sziling, Warszawa–Poznań 1977.
Rojowska E., Tomkiewicz M., Gdynia 1939–1945 w świetle źródeł niemieckich i polskich. Aresztowania, egzekucje, wysiedlenia ludności cywilnej narodowości polskiej, Gdynia 2009.
Rozstrzelana niepodległość. Ofiary zbrodni pomorskiej 1939. Materiały XXIX sesji naukowej w Toruniu z 22 listopada 2019 roku, red. T. Ceran, Toruń 2020.
Rzepka E., Buk Góralski – zbrodnie niemieckie, Jabłonowo Pomorskie 2021.
Rzepka E., Nowa Wieś 1939 – zbrodnie niemieckie, Jabłonowo Pomorskie 2021.
Sadki. 80 lat po zbrodni pomorskiej 1939 roku, red. M. Damazyn, Sadki 2019.
Salmonowicz S., „Życie jak osioł ucieka…Wspomnienia, Bydgoszcz–Gdańsk 2014.
Schenk D., Hitlers Mann in Danzig. Gauleiter Forster und die NS-Verbrechen in Danzig-Westpreußen, Bonn 2000 (wyd. polskie: Albert Forster – gdański namiestnik Hitlera. Zbrodnie hitlerowskie w Gdańsku i Prusach Zachodnich, tłum. W. Tycner, J. Tycner, Gdańsk 2002).
Semków P., Polityka Trzeciej Rzeszy wobec ludności polskiej na terenie byłego Wolnego Miasta Gdańska w latach 1939–1945, Toruń 2001.
Skorzyński J., Selbstschutz – V kolumna, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1958, t. 10.
Stan i perspektywy badań historycznych lat wojny i okupacji 1939–1945. Sesja 14–15 listopada 1985, Warszawa 1988.
Steyer D., Eksterminacja ludności polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945, Gdynia 1967.
Sziling J., Chełmno w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945 [w:] Dzieje Chełmna. Zarys monograficzny, red. M. Biskup, Toruń 1987.
Sziling J., Dzieje Chełmna i powiatu w okresie okupacji hitlerowskiej (1939–1945). Akcja eksterminacyjna ludności polskiej przez Selbstschutz [w:] Dzieje Chełmna i jego regionu, red. M. Biskup, Toruń 1968.
Sziling J., Eksterminacja Żydów na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945 [w:] Emancypacja, asymilacja, antysemityzm. Żydzi na Pomorzu w XIX i XX wieku. Zbiór studiów, red. Z.H. Nowak, Toruń 1992.
Sziling J., Germanizacja Torunia [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 2: W czasach Polski odrodzonej i okupacji niemieckiej 1920–1945, red. M. Biskup, Toruń 2006.
Sziling J., Lata okupacji hitlerowskiej [w:] Dzieje Świecia nad Wisłą i jego regionu, red. K. Jasiński, t. 2, Warszawa 1980.
Sziling J., Ludność żydowska w rejencji bydgoskiej i kwidzyńskiej. Eksterminacja i wysiedlenia, Warszawa 1983.
Sziling J., Okupacja hitlerowska w Kruszwicy w latach 1939–1945 [w:] Kruszwica. Zarys monograficzny, red. J. Grześkowiak, Toruń 1965.
Sziling J., Pod hitlerowskim jarzmem (1939–1945) [w:] Historia Wąbrzeźna, t. 1, red. K. Mikulski, Wąbrzeźno 2005.
Sziling J., Przyczynek do pierwszych dni okupacji hitlerowskiej na Pomorzu Gdańskim w 1939 r., „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1982, t. 31.
Sziling J., W latach okupacji hitlerowskiej (1939–1945) [w:] Dzieje Inowrocławia, t. 2, red. M. Biskup, Warszawa 1982.
Sziling J., Z dziejów Włocławka w latach okupacji niemieckiej (1939–1945) [w:] Włocławek. Dzieje miasta, t. 2: Lata 1918–1998, red. J. Staszewski, Włocławek 2001.
Sziling J., Ziemia dobrzyńska w latach okupacji hitlerowskiej (1939–1945) [w:] Studia z dziejów ziemi dobrzyńskiej XV–XX w., red. M. Wojciechowski, Toruń 1987.
Tomkiewicz M., Ceran T., Polacy ratujący Żydów na terenie przedwojennego województwa pomorskiego w okresie niemieckiej okupacji [w:] Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.
Tomkiewicz M., Nowy stan badań nad zbrodnią popełnioną w 1939 roku w lasach piaśnickich [w:] Pomorze pod okupacją niemiecką. Jesień 1939, red. P. Madajczyk, Warszawa 2021.
Tomkiewicz M., Zbrodnia pomorska 1939 r. w powiecie tczewskim. Sprawcy, ofiary, pamięć, odpowiedzialność, „Rocznik Gdański” 2020, t. 80.
Tomkiewicz M., Zbrodnia pomorska 1939 roku w powiecie kartuskim, Kartuzy 2024.
Trzeciakowski W., Selbstschutz w Bydgoszczy i powiecie bydgoskim 1939–1940, Bydgoszcz 2017.
Ullrich V., Hitler. Upadek zła 1939–1945, przeł. M. Antkowiak, Warszawa 2021.
Wardzyńska M., Był rok 1939. Operacje niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion, Warszawa 2009.
W cieniu Einsatzgruppen. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939‒1940, red. I. Mazanowska, T.S. Ceran, M. Przegiętka, Warszawa 2021.
Wokół strat ludności pomorskiej w latach (1939–1945). Materiały z XVII sesji naukowej w Toruniu w dniu 21 listopada 2007 roku, red. D. Kromp, K. Minczykowska, J. Sziling, Toruń 2008.
Zapomniani kaci Hitlera. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940, red. I. Mazanowska, T.S. Ceran, Bydgoszcz–Gdańsk 2016.
Z badań nad eksterminacją Żydów na Pomorzu i Kujawach, red. T. Jaszowski, Bydgoszcz 1983.
Zbrodnia pomorska 1939. Dokumentacja terroru niemieckiego, t. 1, red. I. Mazanowska, M. Tomkiewicz, T. Ceran, Bydgoszcz–Warszawa 2025.
Zbrodnie i sprawcy. Ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii, red. C. Pilichowski, Warszawa 1980.
Zbrodnie niemieckie na ziemi dobrzyńskiej (byłe powiaty Lipno i Rypin) w latach 1939–1945, red. A. Szalkowski, P. Gałkowski, Rypin 2019.
Licenza
Copyright (c) 2025 Pamięć i Sprawiedliwość

Questo lavoro è fornito con la licenza Creative Commons Attribuzione - Non commerciale - Non opere derivate 4.0 Internazionale.
Język Polski
English
Deutsch
Français (France)
Italiano
Русский
PDF (Język Polski)
