Język Polski
English
Deutsch
Français (France)
Italiano
Русский
Osoby z zaburzeniami psychicznymi w czasach nazizmu. Kontekst naukowy i społeczno-polityczny eutanazji i sterylizacji oraz ich współczesne implikacje
Beata Szabała
https://orcid.org/0000-0002-1154-4690
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Monika Parchomiuk
https://orcid.org/0000-0002-0756-4242
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 40 Nr 2 (2022), strony: 322-342
Data publikacji: 2023-06-21
https://doi.org/10.48261/pis224016
PDF
Abstrakt
Celem artykułu jest przedstawienie sytuacji osób z zaburzeniami psychicznymi w czasach nazizmu, ze szczególnym uwzględnieniem podstaw polityki eksterminacyjnej oraz jej powojennych następstw. Ustawa o zapobieganiu narodzinom potomstwa obciążonego chorobą dziedziczną czyniła osoby z niepełnosprawnością intelektualną i chore psychicznie obywatelami drugiej kategorii. Szeroko zakrojony program ich sterylizacji i eutanazji był doskonałą zapowiedzią tego, co może spotkać osoby pełnosprawne intelektualnie i zdrowe psychicznie na terenie III Rzeszy oraz ziemiach znajdujących się pod okupacją niemiecką. Nazistowska polityka eksterminacyjna ma co najmniej dwa źródła: osiągnięcia naukowe, m.in. w zakresie genetyki, będące podstawą rozwoju eugeniki, oraz uwarunkowania społeczne i polityczno-ekonomiczne w Niemczech. Okres powojenny nie przyniósł oczekiwanych konsekwencji, zarówno z perspektywy sprawców, jak i ofiar oraz ich rodzin. Wykorzystanie nauki dla celów eksterminacji ludzi, których życie uznano za niepełnowartościowe, na taką skalę występującą w analizowanym okresie, nie powtórzyło się w historii współczesnej. Obserwujemy jednak niepokojące tendencje, które mogą świadczyć o nieetycznym wykorzystaniu naukowych osiągnięć w eliminowaniu „życia niewartego życia”.
Słowa kluczowe
eugenika • sterylizacja • eutanazja • eksterminacja • osoby z zaburzeniami psychicznymi eugenics • sterilisation • euthanasia • extermination • people with mental disorders
Bibliografia
Aly G., Obciążeni. „Eutanazja” w nazistowskich Niemczech, tłum. V. Grotowicz, Wołowiec 2015.
Baader G., Dlaczego nadal musimy prowadzić badania nad narodowosocjalistyczną „eutanazją”? [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, G. Herczyńska, D.M. Myszka, Warszawa 2012.
Benedict S., Shields L., O’Donnell A.J., Children’s “Euthanasia” in Nazi Germany, „Journal of Pediatric Nursing” 2009, vol. 24 (6).
Bengsston S., The nation’s body: disability and deviance in the writings of Adolf Hitler, „Disability & Society” 2018, vol. 33 (3).
Binnebesel J., Baczała D., Błajet P, Eugenika – aspekty historyczne, biologiczne i edukacyjne, „Studia Edukacyjne” 2019, nr 52.
Browning Ch.R., Geneza „ostatecznego rozwiązania”. Ewolucja nazistowskiej polityki wobec Żydów, wrzesień 1939 – marzec 1942, tłum. B. Gutowska-Nowak, Kraków 2012.
Burdett E., „The continent of murder: disability and the Nazi ‘Euthanasia’ programme in the euthanasia debates of Britain and the United States, 1945–Present”, Doctoral thesis, University College London 2011 https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1332887/1/1332887.pdf
Conroy M., Nazistowska eugenika. Prekursorzy, zastosowanie, następstwa, tłum. V. Dobosz, Katowice 2021.
Crane L., Mental retardation. A community integration approach, Belmont, California 2001.
Farreras I.G., The professionalization of psychologists as court personnel: consequences of the first institutional commitment law for the “feebleminded”, „Journal of the History of the Behavioral Sciences” 2019, vol. 55.
Garver K. L., Garver B., Eugenics: past, present, and the future, „American Journal of Human Genetics” 1991, vol. 49.
Glass B., A hidden chapter of German eugenics between the two World Wars, „Proceedings of the American Philosophical Society” 1981, no. 125 (5).
Grue L., Eugenics and euthanasia then and now, „Scandinavian Journal of Disability Research” 2010, vol. 12 (1).
Hechler A., Diagnoses that matter: my great-grandmother’s murder as one deemed ‘unworthy of living’ and its impact on our family, „Disability Studies Quarterly” 2017, vol. 37 (2).
Hofmann M., Who’s normal and who’s not? Notions of children’s intellectual development in the context of emerging special education at the turn of the twentieth century in Switzerland, „History of Educations” 2021, vol. 40 (4).
Hojan A., Munro C., Nazistowskie akcje „eutanazyjne” w okupowanej Polsce (1939–1945) [w:] Człowiek wobec totalitaryzmu, red. A. Bartuś, Oświęcim 2012.
Holmes C.A., McAllister M., Crowther A., Nurses writing about psychiatric nurses’ involvement in killings during the Nazi era: a preliminary discourse analysis, „Health and History” 2016, vol. 18 (2).
Ilyes E., Psychology’s eugenic history and the invention of intellectual disability, „Social and Personality Psychology Compass” 2020 https://doi.org/10.1111/spc3.12537
Jaroszewski Z., Zagłada chorych psychicznie w Polsce w latach wojny. W pięćdziesięciolecie zbrodni [w:] Zagłada chorych psychicznie w Polsce. 1939–1945, red. Z. Jaroszewski, Warszawa 1993.
Joseph J., The 1942 ‘euthanasia’ debate in the American Journal of Psychiatry, „History of Psychiatry” 2005, vol. 16 (2).
Kaliński D., Bilans krzywd. Jak naprawdę wyglądała okupacja Polski?, Kraków 2018.
Karowicz-Bienias S.A., Nazi crimes on people with disabilities in the light of international law – a brief review, „Białostockie Studia Prawnicze” 2018, vol. 23 (4).
Katolo A., Eugenika i eutanazja. Doświadczenia hitlerowskie, Warszawa 2012.
Klee E., Auschwitz – medycyna III Rzeszy i jej ofiary, tłum. E. Kalinowska-Styczeń, Kraków 2011.
Kmiecik B., Prawno-psychiatryczne refleksje nad książką Artura Katoli „Eugenika i eutanazja. Doświadczenia hitlerowskie”, „Psychiatria i Psychologia Kliniczna” 2013, nr 13 (3).
Kulbaka J., Niepełnosprawni. Z dziejów kształcenia specjalnego, Warszawa 2012.
Lombardo P.A., Facing Carrie Buck, „Hastings Center Report” 2003, vol. 33 (2).
Luty J., Psychiatry and the dark side: eugenics, Nazi and Soviet psychiatry, „Advances in Psychiatric Treatment” 2014, vol. 20.
Morawiec A., Literatura polska wobec ludobójstwa. Rekonesans, Łódź 2018.
Moros Peña M., Lekarze Hitlera. Zbrodnicza medycyna, tłum. J. Kowalczyk, Warszawa 2014.
Musielak M., Medycyna a nazizm. Uwagi o przyczynach i konsekwencjach zaangażowania się środowiska medycznego w Niemczech w eugenikę i higienę ras [w:] Bezużyteczni. Studia nad losami chorych i upośledzonych umysłowo w okresie rządów nazistowskich, red. G. Gajewska, M. Tomczak, M. Musielak, M. Kaźmierczak, A. Ziółkowska, E. Szurgot-Prus, E. Schwanke, Gniezno 2016.
Musielak M., Sterylizacja ludzi ze względów eugenicznych w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i w Polsce (1899–1945), Poznań 2008.
Nasierowski T., Eksterminacja chorych psychicznie w okupowanej Polsce [w:] Medycyna w cieniu nazizmu, red. M. Musielak, K.B. Głodowska, Poznań 2015.
Nasierowski T., Zagłada osób z zaburzeniami psychicznymi w okupowanej Polsce. Początek ludobójstwa, Warszawa 2008.
Nasierowski T., Trzeba nieść tę noc… Dlaczego i jak upamiętnić ofiary atanazji, przewrotnie zwanej eutanazją [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. T. Nasierowski, Warszawa 2012.
Noack T., Fangerau H., Eugenics, euthanasia, and aftermath, „International Journal of Mental Health” 2007, vol. 36 (1).
Rafter N.H., White trash: eugenics as social ideology, „Society” 1998, vol. 18 (3).
Robertson M., ‘Life unworthy of living’ [w:] The first into the dark. The Nazi persecution of the disabled, eds. M. Robertson, A. Ley, E. Light, UTS ePRESS 2019, s. 25–37 https://library.oapen.org/viewer/web/viewer.html?file=/bitstream/handle/20.500.12657/37538/the-first-into-the-dark.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Schmacke N., Overdramatization of the burdens on health and social services: a continuing debate in the history of German medicine, „International Journal of Health Services” 1997, vol. 27 (3).
Seeman M.V., Psychiatry in the Nazi Era, „The Canadian Journal of Psychiatry” 2005, vol. 50 (4).
Sheffer E., Dzieci Aspergera. Medycyna na usługach III Rzeszy, tłum. S. Kędzierski, Poznań 2019.
Spitz V., Doktorzy z piekła rodem. Przerażające świadectwa nazistowskich eksperymentów na ludziach, tłum. J.S. Zaus, Poznań 2019.
Sterkowicz S., Nieludzka medycyna. Lekarze w służbie nazizmu, Warszawa 2007.
Strous R.D., Psychiatry during the Nazi era: ethical lessons for the modern professional, “Annals of General Psychiatry” 2007, vol. 6 (8).
Stubblefield A., Beyond the pale: tainted whiteness, cognitive disability, and eugenic sterilization, „Hypatia” 2007, vol. 22 (2).
Sugalska I., Eugenika. W poszukiwaniu istoty niemieckiego totalitaryzmu, Poznań 2015.
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, DzU 2020, poz. 685; 2022, poz. 974, 1700.
Vetulani J., Kiedy emocje kłócą się z rozsądkiem. Zachowania korzystne dla gatunku, budzące zastrzeżenia moralne, cz. 1: Eugenika, „Wszechświat” 2016, t. 117, nr 1–3.
Wolfensberger W., A reflection on Alfred Hoche, the ideological godfather of the German ‘euthanasia’ program, „Disability, Handicap and Society” 1993, vol. 8 (3).
Zaremba-Bielawski M., Higieniści. Z dziejów eugeniki, Wołowiec 2011.
Żukowska L., Niemiecki Bóg Niemieckich Chrześcijan w prasie Wolnego Miasta Gdańska (1933–1939), „Studia Historica Gedanensia” 2016, t. 7.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Pamięć i Sprawiedliwość
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
