Język Polski
English
„Zupełnie obce ciało”. Duszpasterstwo wojskowe w świetle dokumentów Głównego Zarządu Politycznego Wojska Polskiego z lat 1962–1964
Daniel Gucewicz
https://orcid.org/0000-0002-8045-8470
Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku
Bartłomiej Noszczak
https://orcid.org/0000-0003-2993-3149
Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 17 (2024), strony: 305-346
Data publikacji: 2024-12-30
https://doi.org/10.48261/PAIPN241717
PDF
Abstrakt
Duszpasterstwo wojskowe w Siłach Zbrojnych PRL budziło kontrowersje. W systemie społeczno-politycznym, który zgodnie z sowieckimi wzorcami walczył z religią i instytucjonalnym Kościołem katolickim, działalność kapelanów wojskowych była oceniana przez partyjnych dogmatyków jako szkodliwa politycznie. Początkowo duszpasterstwo było jednak potrzebne komunistom do legitymizacji władzy – m.in. stwarzało pozory kontynuacji dziedzictwa Wojska Polskiego oraz służyło jako narzędzie indoktrynacji i propagandy. Jednak w miarę krzepnięcia ustroju i zachodzącej równolegle radykalizacji polityki wyznaniowej w PRL jego funkcjonowanie stawało się coraz bardziej kłopotliwe. Sytuację tę pogłębiał regres duszpasterstwa, który osiągnął apogeum w drugiej połowie lat pięćdziesiątych. W tej sytuacji na początku następnej dekady czynniki wojskowe i polityczne podjęły działania zmierzające nie tylko do przeanalizowania działalności tej komórki, lecz także – jeśli wymagałaby tego sytuacja – jej likwidacji jako „zupełnie obcego ciała” w „ludowym” Wojsku Polskim. Ostatecznie postanowiono je zachować w strukturze peerelowskich sił zbrojnych, lecz niemal zupełnie uzależniono od Urzędu do spraw Wyznań, realizującego dyrektywy centrum władzy w zakresie stosunków państwo–Kościół. Niniejsza edycja dokumentów dotyczy wymienionych zjawisk. Prezentuje je z perspektywy publikowanych po raz pierwszy w całości wybranych materiałów Głównego Zarządu Politycznego Wojska Polskiego z lat 1962–1964.
Słowa kluczowe
Siły Zbrojne PRL • „ludowe” Wojsko Polskie • Główny Zarząd Polityczny Wojska Polskiego • Urząd do spraw Wyznań • generalny dziekan Wojska Polskiego • duszpasterstwo wojskowe • kapelani wojskowi • polityka wyznaniowa w PRL • indoktrynacja w PRL • propaganda w PRL • stosunki państwo–Kościół w PRL PRL Armed Forces • Polish People’s Army • Political Affairs Directorate of the Polish Army • Bureau of Religious Affairs • General Dean’s Office of the Polish Army • military chaplaincy • military chaplains • PRL religious policy • PRL indoctrination • PRL propaganda • PRL church–state relations
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach: 001/586, t. 2.
Bóg nie jest Bogiem wojny. Wspomnienia alumnów-żołnierzy, t. 1–3, oprac. K. Fąfara, Z. Kępa, J. Prochwicz, Warszawa 2023.
Centralne Archiwum Wojskowe: Główny Zarząd Polityczny Wojska Polskiego 380/92/886.
Cieński W., Od Lwowa do Teheranu. Wspomnienia duszpasterskie 1939–1942, wybór i oprac. J. Żurek, Katowice – Warszawa 2021.
Duszpasterstwo wojskowe w Polsce w latach 1945–1991, cz. 1: 1945–1956, wybór i oprac. T. Kośmider, M. Wesołowski, Warszawa 2007.
Frątczak S.Z., Duszpasterstwo wojskowe w Polsce 1918–1923. Studium historyczno-prawne, t. 1–2, Warszawa 2021.
Gabański S., Dobrze! Zapiski kleryka-żołnierza (1965–1967), wstęp i oprac. J. Marecki, Kraków 2013.
Generalny Dziekanat Wojska Polskiego w zasobie Archiwum Ministerstwa Obrony Narodowej, [wybór E. Horoszko, P. Kaczmarska], Nowy Dwór Mazowiecki 2014.
Historia duszpasterstwa wojskowego na ziemiach polskich, red. J. Ziółek et al., Lublin 2004.
Humeński J., Wspomnienia wojenne kapelanów wojskowych 1939–1945, Warszawa 1974.
Janowski J., Alumni-żołnierze. Elementy formacji seminaryjnej w świadomości alumnów żołnierzy na podstawie analizy dokumentów osobistych, Świdnica 2007.
Kaźmierska K., Pałka J., Żołnierze LWP. Historie mówione, Łódź 2018.
Kiełczewski H., Ksiądz płk Michał Zawadzki w strukturach KBW i WP, „Znad Kamiennej. Studia i materiały” 2012, t. 5.
Kompanie kleryckie w Wojsku Polskim 1959–1980. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w 5 Pułku Inżynieryjnym w Szczecinie-Podjuchach, 8–9 września 2008 r., red. J. Kornek, T. Krawczak, J. Macholak, Szczecin 2009.
Larysz P., Służba wojskowa alumnów Śląskiego Seminarium Duchownego w latach 1959–1978, Katowice 2009.
Lesiński A., Służba wojskowa kleryków w PRL (1959–1980), Olsztyn 1995.
Leszkowicz T., Główny Zarząd Polityczny WP jako centrum wojskowej propagandy i indoktrynacji (1956–1980) [w:] Wyzwoleni, ale nie wolni (1945–1989). Studia z historii najnowszej, t. 1, red. A. Popławska et al., Warszawa 2015.
Mundur i sutanna, red. S. Pawłowski, Kraków 1998.
Odziemkowski J., Służba duszpasterska Wojska Polskiego 1914–1945, Warszawa 1998.
Odziemkowski J., Frątczak S., Polskie duszpasterstwo wojskowe, Warszawa 1996.
Organizacja i działania bojowe Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943–1945, red. M. Anusiewicz, Warszawa 1958.
Paśko H., „Taki szubrawiec jak wy”. 715 dni służby wojskowej kleryka w komunistycznej armii, Warszawa 2024.
Piontek P., Wesołowski M., Generalny Dziekanat Wojska Polskiego w latach 1945–1989, Warszawa 2006.
Płoski T., Duszpasterstwo w Wojsku Polskim. Studium prawne z uwzględnieniem praw człowieka i prawa humanitarnego, Olsztyn 2006.
Rej K., Ewangelicka służba duszpasterska w Wojsku Polskim 1919–1950, Warszawa 2000.
Setlak A., Służba alumnów WSD w PRL i jej ocena w wypowiedziach alumnów i kapłanów rezerwistów, Olsztyn 2002.
Statut Duszpasterstwa Wojskowego (Dz.U. 1926, nr 124, poz. 714).
Szczygielski K., Niekatolickie duszpasterstwo wojskowe w Polsce XX wieku [w:] Wielokulturowość polskiego pogranicza. Ludzie – idee – prawo, red. A. Lityński, P. Fiedorczyk, Białystok 2003.
Waszkiewicz Z., Duszpasterstwo w siłach zbrojnych II Rzeczypospolitej, Toruń 2000.
Wawryszko T., Klerycy w wojsku. Wspomnienia ze służby wojskowej 1971–1973, Skołyszyn 2002.
Werra Z., Działalność duszpasterska w 2. Korpusie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie gen. Władysława Andersa 1941–1947, Warszawa 2009.
Wojskowa służba śląskich duchownych w latach 1918–1980, red. Z. Kapała, J. Myszor, Katowice 1999.
Zając J., Mundur zamiast sutanny. Klerycy w wojsku. Bartoszyce 1966–1968, Częstochowa 2010.
Ze Wschodu z kapelanem. Rzecz o księdzu – kapelanie 1 Polskiej Dywizji Piechoty imienia Tadeusza Kościuszki Pułkowniku Wilhelmie Franciszku Kubszu, red. W. Szklarski et al., Nadarzyn [1998].
Zwoliński S., Organizacja i zadania organów politycznych ludowego WP 1949–1955, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1988, nr 2/3.
Żurek J., Ruch „księży patriotów” w województwie katowickim w latach 1949–1956, Katowice – Warszawa 2018.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl
Inne teksty tego samego autora
- Bartłomiej Noszczak, Likwidacja getta w Otwocku (19 sierpnia 1942 r.) w relacji ks. ppłk. Jana Wojciechowskiego SJ , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 8 (2015)
- Michał Kurkiewicz, Bartłomiej Noszczak, Okiem sowietnika – raport doradcy z Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRS o pracy polskiego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (8 czerwca 1951 r.) , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 3 (2010)
- Bartłomiej Noszczak, Kryptonim „Fala” – działania SB prowadzone w związku z potajemnym wywiezieniem Obrazu Nawiedzenia z Jasnej Góry (14–20 czerwca 1972 r.) , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 4 (2011)
- Bartłomiej Noszczak, Polityka władz PRL wobec izolowanego biskupa Czesława Kaczmarka (1953–1956) , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 2 (2009)
- Bartłomiej Noszczak, Ramowy plan Centralnego Zespołu Koordynacyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych dotyczący zabezpieczenia państwowych i kościelnych uroczystości jubileuszowych w 1966 r. , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 11 (2018)
