Język Polski
English
Русский
Italiano
Français (France)
Deutsch
Українська
Čeština
Od koncesjonowanych stowarzyszeń chrześcijańskich do Solidarności. Katolicy świeccy w poszukiwaniu swojego miejsca w polskiej rzeczywistości społeczno-politycznej na przykładzie losów Jana Całki i Jerzego Łysiaka w ostatnim ćwierćwieczu Polski Ludowej oraz w III Rzeczypospolitej
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 12 (2023), strony: 423-457
Data publikacji: 2024-02-06
https://doi.org/10.48261/2299.890X.12.2023.16
PDF
Abstrakt
Gdy w 1980 r. powstała Solidarność, wśród organizatorów nowego ruchu społecznego znalazła się również część osób zaangażowanych wcześniej w działalność koncesjonowanych stowarzyszeń chrześcijańskich. W środowisku opolskim wyróżniała się zwłaszcza postać Jana Całki, wieloletniego etatowego pracownika Stowarzyszenia PAX, który w 1981 r. został członkiem Zarządu Regionu Śląska Opolskiego NSZZ „Solidarność”. W stanie wojennym współorganizował on działalność konspiracyjną w rejonie Opola, w związku z czym został aresztowany i stanął przed Sądem Wojskowym. W 1989 r. został przewodniczącym odbudowanych struktur regionalnych Solidarności. Do czołowych działaczy miejscowej Solidarności należał również m.in. Jerzy Łysiak, były działacz Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego, kierujący tymczasowo opolskim oddziałem ChSS. Osoby wywodzące się z szeregów koncesjonowanych stowarzyszeń chrześcijańskich bywały niekiedy odbierane z duża dozą nieufności, a nawet podejrzliwości przez innych działaczy Solidarności. Szczególnie dramatyczny tego przykład stanowią perypetie Jana Całki, który był przez wiele lat bezpodstawnie piętnowany w przestrzeni publicznej jako agent SB.
Słowa kluczowe
katolicy świeccy • Solidarność • PAX • Stowarzyszenie PAX • Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne • Śląsk Opolski • Jan Całka • Jerzy Łysiak lay Catholics • Secular Catholics • Solidarity • PAX • Christian Social Association • Opole Silesia • Jan Całka • Jerzy Łysiak
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, 0648/181.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu, 078/39.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu, 09/215, 09/658, 011/1957, 012/3196, 065/1286, 065/1318, 066/51, 067/41.
Archiwum Państwowe w Opolu, zespół akt Komitetu Wojewódzkiego w Opolu; zespół akt Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu; zespół akt Urzędu Wojewódzkiego w Opolu.
Archiwum Międzyzakładowej Organizacji Związkowej NSZZ „Solidarność” przy spółce Górażdże Cement S.A.
Zasoby archiwalne Zarządu Regionu NSZZ „Solidarność” Śląska Opolskiego, nieuporządkowane (udostępnione przez śp. Jana Kurasiewicza).
Zbiory własne autora.
Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność”, Lechu Wałęsie. Stenogramy posiedzeń 1987–1989, oprac. M. Strasz, Warszawa 2006.
Nasze spotkania z Janem Pawłem II. Pamiątka Beatyfikacji Sługi Bożego Ojca Świętego Jana Pawła II, projekt M. Stelmach, red. J. Malinowska, wyd. drugie rozszerzone, Opole 2011.
Reiff R., Archiwum myślenia politycznego. Szkice publicystyczne, Warszawa 2005.
„Dni” (pismo Kornela Morawieckiego) 1991.
„Gazeta Wyborcza – Opole” 2006.
„Nowa Trybuna Opolska” 2016.
„Nowiny Opolskie” 1990.
„Prawda. Biuletyn NSZZ »Solidarność« Region Śląska Opolskiego” 1981.
„Solidarność Opolska” 1989.
„Sygnały Wojenne” 1983.
„Trybuna Opolska” 1991–1992.
„NGO. Niezależna Gazeta Obywatelska” 2012.
Bereszyński Z., Dziwny flirt z władzą. Katolicy świeccy w opolskich strukturach Frontu Narodowego w latach 1953–1956 [w:] Nadzieje i rozczarowania. Środowiska katolików świeckich w Polsce (1944/1945–1956), red. M. Siedziako, T. Sikorski, Warszawa 2022.
Bereszyński Z., Jan Całka (1941–2016) [w:] Słownik biograficzny polskiego katolicyzmu społecznego, t. 2, red. R. Łatka, Warszawa 2021.
Bereszyński Z., NSZZ „Solidarność” i rewolucja solidarnościowa na Śląsku Opolskim 1980–1990, Opole 2014.
Bereszyński Z., Pomiędzy kolaboracją a opozycją. Stowarzyszenia chrześcijańskie i władze Polski Ludowej na przykładzie województwa opolskiego w latach 1950–1989 [w:] Nie tylko partia? Organizacje społeczne w Polsce Ludowej 1944–1989. Geneza, funkcjonowanie, znaczenie, red. T. Ruzikowski, Warszawa 2017.
Bereszyński Z., Rewolucja Solidarności w województwie opolskim 1980–1990. Historia ilustrowana regionu w czasach przełomu, wyd. drugie, Opole 2021.
Bereszyński Z., Służba Bezpieczeństwa i początki transformacji politycznej w województwie opolskim [w:] Upadek systemu komunistycznego na Górnym Śląsku. Wokół przemian 1989 roku w województwach katowickim i opolskim, red. A. Dziuba, S. Rosenbaum, Katowice 2010.
Bereszyński Z., Wybory w latach 1972–1989 oraz referendum społeczne w 1987 r. na Śląsku Opolskim. Działania aparatu władzy i środowisk opozycyjnych, akcje antywyborcze oraz spontaniczne przejawy postaw opozycyjnych wśród mieszkańców regionu [w:] Wybory i referenda w PRL, red. S. Ligarski, M. Siedziako, Szczecin 2014.
Błaszak T., Służba Bezpieczeństwa wobec Stowarzyszenia PAX i Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego w województwie szczecińskim w latach 1952–1990 [w:] Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy, aktywność, myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
Busse K., Początki działalności ruchu katolików społecznie postępowych w województwie kieleckim [w:] Nadzieje i rozczarowania. Środowiska katolików świeckich w Polsce (1944/1945–1956), red. M. Siedziako, T. Sikorski, Warszawa 2022.
Busse K., Wróg czy sojusznik? Stowarzyszenie PAX pod kontrolą aparatu bezpieczeństwa [w:] Nie tylko partia? Organizacje społeczne w Polsce Ludowej 1944–1989. Geneza, funkcjonowanie, znaczenie, red. T. Ruzikowski, Warszawa 2017.
Busse K., Utopia i rzeczywistość. Stowarzyszenie PAX w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym PRL i III RP na przykładzie województwa radomskiego (1975–1993), Lublin–Radom 2014.
Całka Jan [w:] Droga do niepodległości. Solidarność 1980–2005, red. A. Borowski, Warszawa 2005.
Domagalski W., Stański Tadeusz, https://encysol.pl/es/encyklopedia/biogramy/18816,Stanski-Tadeusz.html (dostęp 14 IX 2023 r.).
Domagalski W., Wołk G., Szeremietiew Romuald, https://encysol.pl/es/encyklopedia/biogramy/18995,Szeremietiew-Romuald.html (dostęp 14 IX 2023 r.).
Dworaczek K., Stowarzyszenie PAX wobec narodzin Solidarności i Niezależnego Zrzeszenia Studentów [w:] Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy, aktywność, myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
Engelgard J., Stowarzyszenie PAX – kryzys wewnętrzny 1955–1956 [w:] Nadzieje i rozczarowania. Środowiska katolików świeckich w Polsce (1944/1945–1956), red. M. Siedziako, T. Sikorski, Warszawa 2022.
Gucewicz D., Dywersyjna rola Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego w ruchu katolickim (na przykładzie Gdańska) [w:] Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy, aktywność, myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
Łątkowska M., Borowski A., Mazowiecki Tadeusz, https://encysol.pl/es/encyklopedia/biogramy/17578,Mazowiecki-Tadeusz.html (dostęp 14 IX 2023 r.).
Maziarz A., Łysiak Jerzy Karol [w:] Encyklopedia Solidarności. Opozycja w PRL 1976–1989, t. 2, red. M. Łątkowska et al., Katowice–Warszawa 2012.
Orzełek A., Działalność Stanisława Jana Roztworowskiego w Chrześcijańskim Stowarzyszeniu Społecznym w latach 1957–1974, „Kwartalnik Historyczny” 2023, nr 2.
Patelski M., Zarzycki M., Jan Całka [w:] Encyklopedia Solidarności. Opozycja w PRL 1976–1989, t. 2, red. M. Łątkowska et al., Katowice–Warszawa 2012.
Pod sztandarami Solidarności, projekt M. Stelmach, red. J. Malinowska, Opole 2005.
Przewłoka A., Badura A., Bereszyński Z., Wizyta papieża Jana Pawła II na Górnym Śląsku w 1983 roku [w:] Górny Śląsk w Polsce Ludowej, t. 1: Przełomy i zwroty, red. A. Dziurok, B. Linek, Katowice–Opole 2016.
Sikorski T., Węzeł gordyjski. Katolicy świeccy w PRL (1956–1989), Warszawa 2021.
Sikorski T., Wiarygodność i stagnacja. Stowarzyszenie PAX w latach 1979–1985 [w:] Dzieje Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim, t. 4: 1979–1989, red. M. Siedziako, Z. Stanuch, G. Wejman, Szczecin 2019.
Tasak A., Katolicy w świecie polityki w Polsce w latach 80. Strategia Polskiego Związku KatolickoSpołecznego, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica” 2013, t. 9.
Zuba K., Komitety obywatelskie na Śląsku Opolskim (1989–1991), Opole 2000.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
