Ansehen Bd. 44 Nr. 2 (2024)

Bd. 44 Nr. 2 (2024)

ISSN:
1427-7476

eISSN:
2957-1723
Section: Varia

Rozporządzenie o oznakowaniu ludności żydowskiej opaską z gwiazdą Dawida (1939–1940) – regulacje prawne i ich zastosowanie względem Żydów na terenie Warszawy podczas II wojny światowej

Alicja Bartnicka

https://orcid.org/0000-0001-7526-8325

Wydział Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Pamięć i Sprawiedliwość, Bd. 44 Nr. 2 (2024), pages: 171-197

Publication date: 2025-04-02

https://doi.org/10.48261/PIS244408

Abstract

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie przepisów rozporządzenia o oznakowaniu Żydów opaską z gwiazdą Dawida i ich zastosowania względem żydowskich mieszkańców Warszawy w okresie II wojny światowej. Poruszono także takie wątki, jak reakcje ludności żydowskiej i polskiej na przepisy wspomnianego rozporządzenia czy kwestie związane z wysokością kary za jego naruszenie, na co decydujący wpływ miał czas popełnienia zabronionego czynu. Analizowane przypadki podzielono na dwie zasadnicze grupy: postępowania wytoczone Żydom przed utworzeniem warszawskiego getta i po jego utworzeniu. Podstawę źródłową niniejszego artykułu stanowią zachowane akta sądowe dotyczące postępowań o naruszenie rozporządzenia opaskowego, które prowadzono przed Sądem Specjalnym w Warszawie (Sondergericht Warschau). Materiały te zostały skonfrontowane z relacjami i wspomnieniami samych Żydów, co pozwoliło m.in. na udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, jak przebiegały postępowania prowadzone w omawianych sprawach. W artykule uwzględniono także podejmowane przez Żydów próby odwoływania się od wyroków warszawskiego Sondergerichtu, a także ich prośby o zwolnienie z obowiązku noszenia opaski.


Archiwum Państwowe w Warszawie, 643: Sąd Specjalny w Warszawie.

United States Holocaust Memorial Museum, Washington, D.C., Regierungs des GG, RG 15.493, 422.

Verordnungsblatt für das Generalgouvernement / Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa, 1940–1944.

Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942, oprac. M. Fuks, Warszawa 1983.

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 2: Dzieci – tajne nauczanie w getcie warszawskim, oprac. R. Sakowska, Warszawa 2000.

Berg M., Pamiętnik Mary Berg. Relacja o dorastaniu w warszawskim getcie, przeł. A. Tuz, Warszawa 2016.

Bobkowski A., Szkice piórkiem, Warszawa 2007.

Erlich B., Żydowskie dziecko Warszawy. Wspomnienia czasu Zagłady, red. P. Wieczorek, Warszawa 2021.

Janusz Korczak w getcie. Nowe źródła, red. A. Lewin, Warszawa 1992.

Kapłan Ch.A., Dziennik 1940, cz. 1: Megila życia, tłum. B. Górecka, Warszawa 2020.

Perechodnik C., Czy ja jestem mordercą?, oprac. P. Szapiro, Warszawa 1995.

Ringelblum E., Kronika getta warszawskiego. Wrzesień 1939 – styczeń 1943, wstęp i red. A. Eisenbach, przeł. A. Rutkowski, Warszawa 1983.

Rudniańska H., Korczak, Tokarzewski i my. Wspomnienia i rozmowa z Krystyną Shmeruk, Kraków 2005.

Szpilman W., Pianista. Warszawskie wspomnienia 1939–1945, wstęp i oprac. A. Szpilman, Kraków 2001.

Szyfman A., Moja tułaczka wojenna, Warszawa 1960.

„Biuletyn ŻIH” 1970, nr 73 (styczeń–marzec).

„Nowy Kurier Warszawski”, 30 XI 1939, nr 44.

Bartnicka A., Graczyk K., How to „legally” decimate Jews? Directives on residence restrictions in the General Government – considerations on legal regulations and practice, „Holocaust Studies. A Journal of Culture and History" (w druku).

Bartnicka A., Graczyk K., In the majesty of the law? Jewish residents of Warsaw in the face of German occupation ordinances and activities of Sondergericht Warschau, cz. 1, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2024, t. 23, nr 1; cz. 2, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2024, t. 23, nr 2.

Browning Ch.R. (przy współpracy J. Matthaüsa), Geneza „ostatecznego rozwiązania”. Ewolucja nazistowskiej polityki względem Żydów. Wrzesień 1939 – marzec 1942, tłum. B. Gutowska-Nowak, Kraków 2012.

Eisenbach A., Hitlerowska polityka zagłady Żydów, Warszawa 1961.

Engelking B., „Szanowny panie gistapo”. Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940–1941, Warszawa 2003.

Engelking B., Grabowski J., „Żydów łamiących prawo należy karać śmiercią!” „Przestępczość” Żydów w Warszawie 1939–1942, Warszawa 2010.

Engelking B., Leociak J., Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2, Warszawa 2013.

Falkowska M., Kalendarz życia, działalności i twórczości Janusza Korczaka, Warszawa 1989.

Frącek T., Zgromadzenie Sióstr Rodziny Marii w latach 1939–1945 [w:] Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej. Materiały i studia, t. 1, red. F. Stopniak, Warszawa 1973.

Grabowski J., Na posterunku. Udział polskiej policji granatowej i kryminalnej w zagładzie Żydów, Wołowiec 2020.

Grądzka-Rejak M., Namysło A., Prawodawstwo niemieckie wobec Polaków i Żydów na terenie Generalnego Gubernatorstwa oraz ziem wcielonych do III Rzeszy. Analiza porównawcza [w:] Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką. Przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.

Gutman I., Żydzi warszawscy 1939–1943. Getto – podziemie – walka, przeł. Z. Perelmuter, Warszawa 1993.

Hilberg R., Zagłada Żydów Europejskich, t. 1, przeł. J. Giebułtowski, Warszawa 2014.

Kowalik T., Słowiński P., II wojna światowa Polaków w 100 przedmiotach, Warszawa 2021.

Krasiński E., Arnold Szyfman [w:] Polski słownik biograficzny, t. 49, Warszawa–Kraków 2014.

Landau L., Kronika lat wojny i okupacji, t. 1: Wrzesień 1939 – listopad 1940, Warszawa 1962.

Leociak J., Sprawa księdza Pudra, „Gazeta Wyborcza”, 30 I 1993.

Libionka D., Grabowski J., Anatomia donosu ks. Stanisława Trzeciaka na ks. Tadeusza Pudra, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.

Linarcik H., Ks. Tadeusz Puder (1908–1945). Świadectwo życia kapłana katolickiego pochodzenia żydowskiego, Wrocław 2010.

Mielnik H., Nazistowski kolonializm prawny. (Nie)porządek prawny Generalnego Gubernatorstwa (1939–1945), „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2022, t. 44, nr 3.

Prekerowa T., Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, Warszawa 2019.

Ringelblum E., Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Pisma z bunkra, oprac. T. Epsztein, Warszawa 2020.

Sakowska R., Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Z dziejów Żydów w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej, październik 1939 – marzec 1943, Warszawa 1993.

Szarota T., Reakcja okupowanej Europy na oznakowanie Żydów gwiazdą Dawida, „Kwartalnik Historyczny” 2001, t. 108, nr 1.

Szarota T., U progu Zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowanej Europie, Warszawa 2000.

Wysocki J., Tadeusz Puder [w:] Polski słownik biograficzny, t. 29, Wrocław–Warszawa–Kraków 1986.

                            Ansehen Bd. 44 Nr. 2 (2024)

Bd. 44 Nr. 2 (2024)

ISSN:
1427-7476
eISSN:
2957-1723

Data publikacji:
2025-04-02

Dział: Varia