The Roots of the Movement of ‘Socially Progressive’ Catholics. The Transcription of an Unpublished 1975 Discussion of the Activists and Writers of the PAX Association Titled: ‘How Today and Tomorrow Was Formed’
Remembrance and Justice, Vol. 37 No. 1 (2021), pages: 587-621
Publication date: 2021-06-30
Abstract
The movement of “socially progressive” Catholics, initially known under the name “Today and Tomorrow” and subsequently the PAX Association, began to be shaped in 1945 pursuant to an agreement between Bolesław Piasecki and General Ivan Serov as well as discussions between a group of Catholic intellectuals led by Aleksander Bocheński and Jerzy Borejsza. The presented text of the discussion regarding these events by its participants, which was held thirty years later, allows us to understand their motivations and dilemmas. Coming from diverse milieus and disappointed by the failure of their political concepts, they sought their place in the new reality, believing that undertaking armed resistance against the communists would be disastrous. This is all the more interesting as many of them had previously beloved to the Falanga National Radical Camp and the National Confederation, sharply anti-communist organizations, while others held a conservative worldview. The attitude that they adopted in 1945 led them to a far-reaching acceptance of the communist system in Poland. The transcription of this debate, which was never published in the PAX Association’s press, is also an excellent historical source on the political history of the first years of People’s Poland, demonstrating the authorities’ attempts at creating conflicts between Catholic milieus.
References
Archiwum Akt Nowych
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie
Archiwum Jerzego Hagmajera
Archiwum Katolickiego Stowarzyszenia Civitas Christiana
Archiwum Narodowe w Krakowie
Archiwum Państwowe w Lublinie
Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie
Studium Polski Podziemnej w Londynie
Bocheński A., Dzieje głupoty w Polsce. Pamflety dziejopisarskie, Warszawa 1947.
Bocheński A., Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego, cz. 2, Warszawa 1969.
Dobraczyński J., Tylko w jednym życiu, Warszawa 1970.
Dziennik Jana Dobraczyńskiego [w:] Archiwum Narodowej Demokracji, t. 1, red. J. Engelgard, M. Motas, Warszawa 2013.
Engelgard J., List Stefana Kisielewskiego do Bolesława Piaseckiego z 27 października 1956 roku [w:] Archiwum Narodowej Demokracji, t. 3, red. J. Engelgard, M. Motas, Warszawa 2017.
Friszke A., Dominika Horodyńskiego „uzupełnienia” historyczne, „Więź” 2011, nr 10.
Friszke A., Kościół a państwo realnego socjalizmu, „Więź” 1997, nr 37.
Garlicki A., Z tajnych archiwów, Warszawa 1993.
Giedroyc J., Autobiografia na cztery ręce, Warszawa 1994.
Hagmajer J., Początki PAX-u, „Kierunki” 1983, nr 48.
Hagmajer J., Przyczynek do biografii Bolesława Piaseckiego, „Kultura. Oświata. Nauka. Zeszyty naukowe PAX” 1983, nr 1.
Jasienica P., Pamiętnik, Warszawa 2007.
Kętrzyński W., Na przełomie 1944–1945, „Więź” 1967, nr 11/12.
Kisielewski S., Dzienniki, Warszawa 2011.
Łubieński K., „List otwarty do Juliusza Łady” w 25 lat później, „Chrześcijanin w Świecie” 1974, nr 30.
Łubieński K., Kartki z wojny, Warszawa 1976.
Łubieński K., Na starcie. Wspomnienia z lat 1948–1950, „Przegląd Socjologiczny” 1971, t. 24.
Mackiewicz J., Optymizm nie zastąpi nam Polski, Londyn 2013.
Milewski J., Pierwsze kroki, Warszawa 1966.
Piasecki B., Kierunki 1945–1960, Warszawa 1981.
Piasecki B., Myśli, Warszawa 1983.
Piasecki B., Na przełomie epok, Warszawa 1964.
Piasecki B., Patriotyzm polski, Warszawa 1958.
Piasecki B., Zagadnienia istotne. Artykuły z lat 1945–1954, Warszawa 1954.
Pruszyński K., Margrabia Wielopolski, Warszawa 1946.
Przetakiewicz Z., Od ONR-u do PAX-u. Wspomnienia, Warszawa 1993.
Rostworowski M., Słowo o Paxie 1945–1956, Warszawa 1968.
Stomma S., Maksymalne i minimalne tendencje społeczne katolików, „Znak” 1946, nr 3.
Stomma S., Pisma wybrane, t. 1: 1931–1939; t. 2: 1946–1975; t. 3: 1976–2003, red. R. Ptaszyński, Kraków 2017.
Stomma S., Trudne lekcje historii, Kraków 1998.
Turowicz J., Pisma wybrane, t. 1–3, red. A. Mateja, Kraków 2013.
Wielopolski A., Z herbem po służbach. Wspomnienia, Warszawa 2016.
Wójcik J., Materiały do historii ruchu społecznie postępowego PAX, z. 1: Polska szkoła myślenia patriotycznego na przełomie epok; z. 2: Droga krystalizacji potrójnego zaangażowania ruchu społecznie postępowego (1945–1948), Warszawa 1978.
Wójcik J., Spór o postawę, Warszawa 1968.
Wyszyński S., Pro memoria, t. 1: 1948–1952, red. P. Skibiński, Warszawa 2017.
Wyszyński S., Pro memoria, t. 2: 1953, red. E.K. Czaczkowska, Warszawa 2017.
Wyszyński S., Pro memoria, t. 3: 1953–1956, red. I. Czarcińska, A. Gałka, Warszawa 2018.
Wyszyński S., Pro memoria. Zapiski z lat 1948–1949 i 1952–1953, Warszawa 2007.
Zabłocki J., Dzienniki, t. 1: 1956–1965; t. 2: 1966–1975; t. 3: 1976–1986, cz. 1: 1976–1981, cz. 2: 1982–1986, Warszawa 2008–2013.
Zabłocki J., Na polskim skrzyżowaniu dróg, Warszawa 1972.
Zakrzewski M., Z dziejów realizmu politycznego. Aleksander Bocheński i jego Memoriał o polityce polskiej z kwietnia 1945 r., „Politeja” 2018, nr 5.
Zawieyski J., Dzienniki, t. 1: Wybór z lat 1955–1959; t. 2: Wybór z lat 1960–1969, red. A. Knyt, M. Czoch, Warszawa 2011–2013.
Bachanek G., Kardynał August Hlond w walce o duszę narodu 1945–1948 [w:] Czas próby. Kościół katolicki w okresie PRL, red. W. Polak, A. Czwołek, S. Galij-Skarbińska, Toruń 2017.
Bankowicz B., Stowarzyszenie PAX: między rzeczywistością socjalizmu realnego a utopią socjalizmu wieloświatopoglądowego [w:] Doktryny. Historia. Władza. Księga dedykowana profesorowi Wiesławowi Kozubowi-Cembroniewiczowi z okazji czterdziestolecia pracy naukowej, red. A. Citkowska-Kimla, M. Kiwior-Filo, B. Szlachta, Kraków 2009.
Bankowicz B., W labiryncie wieloświatopoglądowości: Stowarzyszenie PAX między realizmem a rzeczywistością [w:] B. Bankowicz, A. Dudek, Ze studiów nad dziejami Kościoła i katolicyzmu w PRL, Kraków 1996.
Busse K., Utopia i rzeczywistość. Stowarzyszenie PAX w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym PRL i III RP na przykładzie województwa radomskiego (1975–1993), Radom–Lublin 2014.
Dudek A., Pytel G., Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990.
Engelgard J., Bolesław Piasecki 1939–1956, Warszawa 2015.
Faliński S., Ideologia Konfederacji Narodu, „Przegląd Historyczny” 1985, nr 1.
Friszke A., Między wojną a więzieniem 1945–1953. Młoda inteligencja katolicka, Warszawa 2015.
Kosicki P.H., Personalizm po polsku. Francuskie korzenie polskiej inteligencji katolickiej, Warszawa 2016.
Krajewski K., Uderzeniowe Bataliony Kadrowe 1942–1944, Warszawa 1993.
Krajewski K., Życie i śmierć dla Polski. Partyzancka epopeja Uderzeniowych Batalionów Kadrowych, Warszawa 2018.
Kroll B., Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945, Warszawa 1985.
Kuta C., Relacje „Tygodnika Powszechnego” oraz Stowarzyszenia PAX z hierarchią Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1945–1989 [w:] Czas próby. Kościół katolicki w okresie PRL, red. W. Polak, A. Czwołek, S. Galij-Skarbińska, Toruń 2017.
Malinowski K., Tajna Armia Polska, Znak, Konfederacja Zbrojna. Zarys genezy, organizacji i działalności, Warszawa 1986.
Mazur M., Antykomunistycznego podziemia portret zbiorowy 1945–1956. Aspekty mentalno-psychologiczne, Lublin–Warszawa 2019.
Micewski A., Współrządzić czy nie kłamać? PAX i ZNAK w Polsce 1945–1976, Kraków 1981.
Miszewski D., Idea imperialna Konfederacji Narodu wobec koncepcji federacyjnej rządu gen. Sikorskiego, „In Gremium” 2011, t. 5.
Mozgol R., Ryzykowna gra. Jak Aleksander Bocheński przyczynił się do powstania „Dziś i Jutro”, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2007, nr 4.
Mysiakowska-Muszyńska J., Zabiegi o legalizację Stronnictwa Narodowego w kraju w latach 1945–1947, Warszawa 2011.
Orzełek A., Działalność polityczna i polityczne wybory Aleksandra Bocheńskiego w okresie II wojny światowej, czyli praktyczna zmiana modelu realizmu politycznego, „Vade Nobiscum” 2017, t. 18.
Orzełek A., Geopolityczne i historyczne aspekty polskiej polityki zagranicznej schyłku lat trzydziestych oraz lat osiemdziesiątych XX wieku w publicystyce Aleksandra Bocheńskiego [w:] Studia z historii najnowszej Polski, red. R. Łatka, M. Szumiło, Warszawa 2018.
Orzełek A., Poszukiwanie modelu realizmu politycznego. Myśl i publicystyka Aleksandra Bocheńskiego, Lublin 2019.
Orzełek A., Zmienność czy konsekwencja? Problem relacji Polski ze Związkiem Sowieckim w publicystycznej refleksji Aleksandra Bocheńskiego od lat trzydziestych XX wieku do 1952 roku, „Acta Humana” 2016, nr 7.
Pietrzak J., Prymas Polski kardynał August Hlond a grupa katolików „Dziś i Jutro” [w:] Komu służył PAX. Materiały z sympozjum „Od PAX-u do Civitas Christiana” zorganizowanego przez Katolickie Stowarzyszenie Civitas Christiana 30–31 stycznia 2008 roku, red. S. Bober, Warszawa 2008.
Przybysz K., Imperium Słowiańskie Konfederacji Narodu – przyczynek do dziejów polskiej myśli politycznej, „Annales UMCS. Sectio K. Politologia” 1999, t. 6.
Ptaszyński R., Stommizm. Biografia polityczna Stanisława Stommy, Kraków 2018.
Sadkiewicz J., „Ci, którzy przekonać nie umieją”. Idea porozumienia polsko-niemieckiego w publicystyce Władysława Studnickiego i wileńskiego „Słowa” (do 1939), Kraków 2012.
Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
Sikorski T., Fronda. Rozłam w Stowarzyszeniu PAX w 1955 roku. (Geneza – przebieg – konsekwencje), „Dzieje Najnowsze” 2018, nr 1.
Strzelecka M., Między minimalizmem a maksymalizmem. Dylematy ideowe Stanisława Stommy i Janusza Zabłockiego, Toruń 2015.
Wendland W., Katon w „krainie wielkich błaznów”. Aleksandra Bocheńskiego wizja polskości [w:] Marzyciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli politycznej od upadku powstania styczniowego do XXI wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor, Szczecin 2009.
License
Copyright (c) 2024 Remembrance and Justice
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.