Ansehen Bd. 45 Nr. 1 (2025)

Bd. 45 Nr. 1 (2025)

ISSN:
1427-7476

eISSN:
2957-1723
Section: Studia

Muzea i dobra kultury w realiach okupacji niemieckiej (Generalne Gubernatorstwo 1939–1945)

Piotr Majewski

https://orcid.org/0000-0002-0951-2825

Instytut Pamięci Narodowej/Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Pamięć i Sprawiedliwość, Bd. 45 Nr. 1 (2025), pages: 174-198

Publication date: 2025-10-15

https://doi.org/10.48261/PIS254507

Abstract

Celem artykułu jest zaprezentowanie problematyki ochrony dóbr kultury przez instytucje muzealne w realiach niemieckiej okupacji, sprawowanej na obszarze Generalnego Gubernatorstwa. W artykule poruszone zostaną następujące zagadnienia: stan muzeów i dóbr kultury w 1939 r. (dane statystyczne, podstawy prawne, przygotowania na wypadek wojny), okupacyjny nadzór nad muzeami (regulacje prawne, struktury organizacyjne, konfiskaty dóbr kultury), działalność polskich władz konspiracyjnych oraz uchodźczych (rejestrowanie strat, przygotowania do powojennej restytucji dóbr kultury). Artykuł zawiera również studia przypadków w postaci opisów funkcjonowania wybranych muzeów. Jego ważnym elementem jest także omówienie dorobku badawczego dotyczącego tak ujętej problematyki wojennych losów dziedzictwa kulturowego, prowadzące do wskazania postulatów badawczych.


Archiwum Akt Nowych, Biuro Odszkodowań Wojennych, Delegatura Rządu RP na Kraj, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ministerstwo Prac Kongresowych, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Rząd Generalnego Gubernatorstwa.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Rząd Generalnego Gubernatorstwa.

Archiwum Muzeum Narodowego w Lublinie, Archiwalia Wiktora Ziółkowskiego.

Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, Archiwum Stanisława Lorentza.

Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Główny Wydział Nauki i Nauczania.

Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego, Archiwum Stanisława Kota.

Archiwum Zamku Królewskiego w Warszawie, Archiwum Jana Zachwatowicza.

Bundesarchiv, Kanzlei des Generalgouverneurs, Reichskanzlei.

Narodowy Instytut Muzeów, Kartoteka Muzeów w Polsce.

Akta Mariana Gieysztora, „Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii Nauk” 1977, nr 20.

Cywilna obrona Warszawy we wrześniu 1939 r. Dokumenty, materiały prasowe, wspomnienia i relacje, red. L. Dobroszycki et al., Warszawa 1965.

Działalność władz okupacyjnych na terytorium Rzeczypospolitej w okresie 1 IX 1939 – 1 XI 1940 r., oprac. J. Gmitruk et al., Warszawa 1999.

Estreicher K., Dziennik wypadków, t. 1: 1939–1945, Kraków 2001.

Estreicher K., Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944 wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży, oprac. Z. Witek, Kraków 2003.

Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po powstaniu 1944, oprac. K. Dunin-Wąsowicz et al., Warszawa 1992–1995.

Instrukcje walki cywilnej, oprac. P. Majewski, „Dokumenty i Materiały Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956” 1995, nr 3.

Komendantura Wehrmachtu Warszawa i Grupa Korpuśna von dem Bach, cz. 1, t. 1: Źródła niemieckie do Powstania Warszawskiego, red. N. Bączyk et al., Warszawa 2024.

Klukowski Z., Zamojszczyzna, t. 1: 1918–1943; t. 2: 1944–1959, oprac. A. Knyt, Warszawa 2008.

Lorentz S., Muzeum Narodowe podczas Powstania Warszawskiego (sierpień–wrzesień 1944 r.). Fragment pamiętnika, „Muzealnictwo” 1996, nr 13.

Lorentz S., W Muzeum i gdzie indziej [w:] Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, t. 1, red. S. Lorentz, Warszawa 1970.

Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim, oprac. M.M. Drozdowski et al., Warszawa 1974.

Mały rocznik statystyczny Polski. Wrzesień 1939 – czerwiec 1941, Londyn 1941

Miechowski Z., Dziennik z powstania warszawskiego, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 2019, nr 8.

Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918–1998, oprac. A. Siciński et al., Warszawa 1998.

Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939–1945, oprac. L. Dobroszycki et al.,

Warszawa 1972.

Polskie Dokumenty Dyplomatyczne: 1938, red. M. Kornat et al., Warszawa 2007; 1939 (styczeń–sierpień), red. S. Żerko et al., Warszawa 2005; 1939 (wrzesień–grudzień), red. W. Rojek et al., Warszawa 2007; 1940, red. M. Hułas, Warszawa 2010; 1941, red. J. Tebinka, Warszawa 2013; 1942, red. M. Hułas et al., Warszawa 2023; 1943, red. J. Tebinka et al., Warszawa 2024.

Raporty Ludwiga Fischera, gubernatora dystryktu warszawskiego, 1939–1944, oprac. K. Dunin-Wąsowicz et al., Warszawa 1987.

Sprawozdanie Departamentu Likwidacji Skutków Wojny Delegatury Rządu RP na Kraj, luty 1945, „Dokumenty i Materiały Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956” 1993, nr 1.

Szyszko-Bohusz A., Wawel pod okupacją niemiecką. Wspomnienia z lat 1939–1945 [w:] Kraków w latach okupacji 1939–1945. Studia i materiały, Kraków 1949–1957.

Walka o dobra kultury 1939–1945. Warszawa 1939–1945, t. 1–2, red. S. Lorentz, Warszawa 1970.

Źródła niemieckie do Powstania Warszawskiego, t. 1: Komendantura Wehrmachtu Warszawa i Grupa Korpuśna von dem Bach, cz. 1: 8 marca – 7 sierpnia 1944 r., red. N. Bączyk et al., Warszawa 2024.

Źródła polskie do Powstania Warszawskiego, t. 1: Rozkazy dowództwa Powstania Warszawskiego, cz. 1: 10 czerwca – 2 września 1944 r., red. K. Utracka et al., Warszawa 2021.

Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 31 III 1943 r., nr 3.

Monitor Polski, 23 XII 1939 r., nr 285‒288.

Ajewski K., O losach zbiorów artystycznych Biblioteki i Muzeum Ordynacji Krasińskich w Warszawie w 70. rocznicę otwarcia, „Muzealnictwo” 2001, nr 43.

Ajewski K., Zadrożny T., Straty muzeów i kolekcji artystycznych Warszawy w latach 1939–1945 [w:] Straty Warszawy 1939–1945. Raport, red. W. Fałkowski, Warszawa 2005.

Ajewski K., Zbiory Pałacu Błękitnego, Biblioteki i Muzeum Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, „Muzealnictwo” 1997, nr 39.

Bajek E., 70 lat Muzeum Radomskiego, „Muzealnictwo” 1994, nr 36.

Barańska I., W 100-lecie Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej o początkach Muzeum Kaliskiego, „Muzealnictwo” 2010, nr 51.

Berezowski C., Ochrona prawno-międzynarodowa zabytków i dzieł sztuki w czasie wojny, Warszawa 1948.

Błońska D., W obliczu kataklizmu. Zabezpieczenie zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie przed pierwszą i drugą wojną światową, „Dzieje Najnowsze” 2017, nr 1.

Borowy W., Tezy ogólne w sprawie rewindykacji i odszkodowań w zakresie kultury i sztuki, Warszawa 1945.

Chwalba A., Polska krwawi, Polska walczy. Jak żyło się pod okupacją 1939–1945, Kraków 2024.

Chwalewik E., Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone, t. 1–2, Warszawa–Kraków 1927.

Dobrowolski T., Zagadnienie muzealnictwa, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1946, nr 3–4.

Getter M., Władze niemieckie okupowanej Warszawy [w:] Straty Warszawy 1939–1945. Raport, red. W. Fałkowski, Warszawa 2005.

Giergiel T., Muzeum Ziemi Sandomierskiej – geneza i rozwój, „Muzealnictwo” 2023, nr 64.

Górski G., Administracja Polski Podziemnej w latach 1939–1945. Studium historyczno-prawne, Toruń 1995.

Grabowski W., Delegatura Rządu RP na Kraj 1940–1945, Warszawa 1995.

Grata P., Od szklanych domów do Piętnastoletniego Planu Rozbudowy Polski. Ewolucja aspiracji modernizacyjnych Rzeczypospolitej w latach 1918–1939 [w]: Człowiek twórcą historii, red. C. Kuklo, W. Walczak, t. 1: Człowiek i praca w procesie modernizacji społecznej i gospodarczej, Białystok 2024.

Gutschow N., Obsesja porządku. Niemieccy architekci planują w okupowanej Polsce 1939–1945, red. A. Paradowska et al., Warszawa 2021.

Gwoździewicz-Nowakowska P., 120 lat Muzeum Narodowego w Krakowie, „Muzealnictwo” 2000, nr 42.

Hofinger J., Nationalsozialismus in Salzburg. Opfer. Täter. Gegner, Innsbruck 2018.

Hułas M., Goście czy intruzi? Rząd Polski na Uchodźstwie: wrzesień 1939 – lipiec 1943, Warszawa 1996.

Inter arma non silent Musae. Wojna i kultura 1939–1945, red. C. Madajczyk, Warszawa 1977.

Jacobs J., Peter Paulsen. Ein Wanderer zwischen den Welten [w:] Prähistorie und Nationalsozialismus. Die mittel- und ostdeutsche Ur- und Frühgeschichtsforschung in den Jahren 1933–1945, red. A. Leube, Heidelberg 2002.

Jakimińska G., Muzea na Lubelszczyźnie w latach 1882–1939, „Muzealnictwo” 2001, nr 43.

Jakimińska G., Nasalski Z., 100 lat Muzeum Lubelskiego, „Studia i Materiały Lubelskie” 1981, nr 15.

Jarocki R., Rozmowy z Lorentzem, Warszawa 1981.

Jarocki R., Sztuka i krew 1939–1945. Opowieść o ludziach i zdarzeniach, Warszawa 2012.

Kaczmarek-Löw K., Dagobert Frey we Wrocławiu. Śląsk i Polska w dialogu historii sztuki i polityki, https://wuwr.pl/quart/article/view/17233/15500, dostęp 4 VII 2025 r.

Klafkowski A., Okupacja niemiecka w Polsce w świetle prawa narodów, Poznań 1946.

Klarecki M., Zrabowana Warszawa. Straty w prywatnych zbiorach i artystycznych kolekcjach mieszkańców Warszawy w latach 1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2024.

Klessmann Ch., Die Selbstbehauptung einer Nation. Nationalsozialistische Kulturpolitik und polnische Widerstandbewegung im Generalgouvernement 1939–1945, Düsseldorf 1971.

Kłusek M., Luterek T., Straty Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie dóbr kultury i sztuki podczas II wojny światowej [w:] Raport o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939–1945, t. 1, Warszawa 2022.

Kobierska-Motas E., Działalność specjalnego pełnomocnika do spraw zabezpieczenia dzieł sztuki i zabytków kultury w GG [w:] Zbrodnie i sprawcy: ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii, red. C. Pilichowski, Warszawa 1980.

Kowalski W., Likwidacja skutków wojny w dziedzinie kultury, Warszawa 1990.

Kowalski W., Udział Karola Estreichera w alianckich przygotowaniach do restytucji dzieł sztuki zagrabionych w czasie II Wojny Światowej, „Muzealnictwo” 1986, nr 30.

Krawczyk D., 90 lat Muzeum Narodowego w Kielcach, „Muzealnictwo” 1999, nr 41.

Kudelski R., Zaginiony Rafael. Kulisy największej kradzieży nazistów, Warszawa 2014.

Lipińska L., 75 lat Muzeum Poczty i Telekomunikacji, „Muzealnictwo” 1996, nr 38.

Lorentz S., Warszawa oskarża. Przewodnik po wystawie urządzonej przez Biuro Odbudowy Stolicy wespół z Muzeum Narodowym w Warszawie, maj–czerwiec 1945, Warszawa 1945.

Lorentz S., Walka o Zamek 1939–1980, Warszawa 1986.

Lorentz S., Wystawy obrazujące zniszczenie Warszawy, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1976.

Łuczak C., Polska i Polacy w drugiej wojnie światowej, Poznań 1993.

Madajczyk C., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, Warszawa 1970.

Majewski P., Akcja Pruszkowska. O ratowaniu dóbr kultury po Powstaniu Warszawskim (październik 1944 – styczeń 1945), „Sztuka i Krytyka” 2024, nr 10.

Majewski P., Muzea w II Rzeczypospolitej a przygotowania państwa polskiego na wypadek wojny, „Muzealnictwo” 2024, nr 65.

Majewski P., Uniwersytet czasu wojny [w:] Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1945, red. P.M. Majewski, Warszawa 2016.

Majewski P., Wojna i kultura. Instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945, Warszawa 2005.

Majewski P., Z frontu walki cywilnej. Przyczynek do dziejów Kierownictwa Walki Cywilnej i Kierownictwa Walki Podziemnej na obszarze Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939–1945, „Kwartalnik Historyczny” 2012, nr 4.

Mansfeld B., Muzea na drodze do samoorganizacji. Związek Muzeów w Polsce 1914–1951, Warszawa 2000.

Matusak P., Edukacja i kultura Polski Podziemnej 1939–1945, Siedlce 1997.

Matwijów M., Mieczysław Gębarowicz (1893–1984). Uczony i opiekun narodowych dóbr kultury, Warszawa 2013.

Merta-Staszczak A., Rady muzealne jako nadrzędne jednostki organizacji muzeów i ochrony zabytków w Polsce w latach 1918–1939, „Ochrona Zabytków” 2021, nr 2.

Merta-Staszczak A., Zasady zabezpieczenia i ochrony zabytków wobec zagrożenia wojną w Polsce w latach 1918–1939, „Ochrona Zabytków” 2019, nr 2.

Mężyński A., Kommando Paulsen. Organisierter Kunstraub in Polen 1942–45, Köln 2000.

Mężyński A., Kommando Paulsen, październik–grudzień 1939 r., Warszawa 1994.

Murawska A., Związek Muzeów Polskich w Polsce w latach 1914–1939, „Muzealnictwo” 2014, nr 56.

Muzea kościelne wobec nowych wyzwań, red. N. Błażejczyk et al., Warszawa 2019.

Muzea – rezydencje w Polsce. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce 14–16 października 2004, red. K. Kornacki, Kozłówka 2004.

Muzea – rezydencje w Polsce. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce 18 września 2014 roku, Kozłówka 2015.

Nadolska-Styczyńska A., Zamiast wstępu... Znane, cenione, pomijane, zapomniane… Rzecz o prekursorkach polskiego muzealnictwa o tematyce etnograficznej (1888–1939) [w:] Żywe ogniwa. Wybór tekstów polskich etnografek (1888–1939), red. A. Tołysz et al., Warszawa 2022.

Nahlik S., Grabież dzieł sztuki, Warszawa 1958.

Olkowski R., Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (1860–1940, 1948). Zarys historyczny i katalog zbiorów, t. 1–3, Warszawa 2020.

Olkowski R., Zapomniany bohater – Jan Morawiński (1907–1949), cz. 1, „Muzealnictwo” 2021, nr 62; cz. 2, „Muzealnictwo” 2023, nr 63.

Piotrowski S., Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1956.

Piwocki K., Prace polskich historyków sztuki w czasie wojny, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1946, nr 3–4.

Polskie muzealnictwo w okresie międzywojennym, red. A. Degler, Wrocław 2024.

Pruszyński J., Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, Kraków 2001.

Przeszłość przyszłości. Księga pamiątkowa ku czci profesora Stanisława Lorentza w setną rocznice urodzin, red. D. Folga-Januszewska et al., Warszawa 1999.

Puchalski Z., 80 lat Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie – „Świątyni Pamiątek i Sławy Oręża Polskiego oraz Chwały Czynów i Bohaterów Jego...”, „Muzealnictwo” 2000, nr 42.

Romanowska-Zadrożna M., Ratowanie dóbr kultury w czasie II wojny światowej, „Biuletyn IPN” 2020, nr 10.

Schwarz B., Hitlers Sonderauftrag Ostmark. Kunstraub und Museumspolitik im Nationalsozialismus, Wien 2018.

Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów, Warszawa 1947.

Sroczyńska K., [recenzja katalogu], „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1946, nr 3–4.

[Sto] 100 lat Muzeum Lubelskiego 1906–2006. 100 najciekawszych zabytków ze zbiorów własnych, red. G. Jakimińska, Z. Nasalski, Lublin 2006.

Stan posiadania, zarejestrowania i zinwentaryzowania zabytków naszych muzeów w rozbiciu na województwa, „Biuletyn Informacyjny Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków” 1962, nr 43.

Straty kulturalne Warszawy, t. 1, red. W. Tomkiewicz, Warszawa 1948.

Straty wojenne. Malarstwo polskie, obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939–1945,

oprac. A. Tyczyńska et al., Poznań 1998.

Straty wojenne. Zabytkowe dzwony utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945, oprac. J. Gołos et al., t. 1: Województwa krakowskie i rzeszowskie, Poznań 2000.

Suchodolski W., Zagadnienie prymatu strat kulturalnych w ogólnym programie odszkodowań, Warszawa 1945.

Szablowski J., Zagadnienie inwentaryzacji zabytków sztuki w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1946, nr 1–2.

Święch J., Plany niemieckich władz okupacyjnych dotyczące muzeów regionalnych w Generalnym Gubernatorstwie w świetle raportów Antona Plügla [w:] Antropologia i etnologia w czasie wojny. Działalność Sektion Rassen- und Volkstumsforschung Institut für Deutsche Ostarbeit, Krakau 1940–1944 w świetle nowych materiałów źródłowych, red. M. Maj, Kraków 2015.

Tatarkiewicz W., Etyczne podstawy rewindykacji i odszkodowań, Warszawa 1945.

Waltoś S., Grabież Ołtarza Wita Stwosza, Warszawa 2015.

Wichert W., Niemiecki system okupacyjny na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Zarys problematyki [w:] Człowiek twórca historii, red. C. Kuklo, W. Walczak, t. 4: Społeczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej w XX w., Białystok 2024.

Zbiór przepisów dotyczących ochrony i konserwacji zabytków, oprac. W. Sieroszewski, Warszawa 1960.

Ziółkowski W., Muzeum Lubelskie podczas wojny i okupacji, „Życie Lubelskie” 1947, nr 130.

Żygulski Z. jun., Świątynia pamięci Krakowa, red. T. Grzybkowska, Kraków 2019.

Żywirska M., Muzealnictwo w województwie lubelskim (1939) [w:] Żywe ogniwa. Wybór tekstów polskich etnografek (1888–1939), red. A. Tołysz et al., Warszawa 2022.

                            Ansehen Bd. 45 Nr. 1 (2025)

Bd. 45 Nr. 1 (2025)

ISSN:
1427-7476
eISSN:
2957-1723

Data publikacji:
2025-10-15

Dział: Studia