Pokaż  Tom 42 Nr 2 (2023)

Tom 42 Nr 2 (2023)

ISSN:
1427-7476

eISSN:
2957-1723
Dział: Studia

Bilans otwarcia. Nauczyciele w województwie pomorskim w 1945 roku

Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 42 Nr 2 (2023), strony: 208-226

Data publikacji: 2024-04-03

https://doi.org/10.48261/pis234212

Abstrakt

Artykuł  dotyczy  województwa  pomorskiego  z  1945  r.,  tj.  dzisiejszego  województwa  kujawsko-pomorskiego (współczesne województwo pomorskie nosiło wówczas nazwę województwa gdańskiego). W czasie II wojny światowej nauczyciele z Pomorza i Kujaw byli jedną z tych grup społecznych, które w sposób szczególny zostały poddane terrorowi niemieckiemu. Okupacja przyniosła olbrzymie zniszczenia w szkolnictwie województwa pomorskiego: część pedagogów zginęła, inni stracili zdrowie, szkoły wraz z wyposażeniem zostały zdewastowane. Dotychczas w literaturze oświatę opisywano głównie przez pryzmat tworzenia administracji i zagadnień formalno-prawnych. Na uboczu pozostawały zagadnienia postawy nauczycieli, ich stosunku do instalowanego reżimu, roli i udziału w odbudowie szkolnictwa. W artykule przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych w archiwach oświatowych, administracyjnych, aparatu bezpieczeństwa, opartych również na wspomnieniach i informacjach w prasie. W 1945 r. pedagodzy, w dużej części przedwojenni, natychmiast przystąpili do tworzenia szkolnictwa, niekiedy od razu po powrocie z obozów i robót przymusowych. Porządkowali budynki, przygotowywali niezbędne do nauki materiały i pomoce dydaktyczne, oprócz wywiązywania się z obowiązków zawodowych brali udział w szeroko pojętym życiu społecznym. Czynili to z poświęceniem mimo bardzo złych warunków bytowych. Władze komunistyczne starały się wywierać na nich presję ideologiczną, jednak część nauczycieli była negatywnie ustosunkowana do ustroju i dawała temu wyraz w czasie zajęć. Pedagodzy wstępowali do istniejących partii, niewielu jednak zostało członkami PPR.


Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej w Warszawie;

Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Informacji i Propagandy w Warszawie;

Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Związek Walki Młodych. Zarząd Główny w Warszawie.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Delegatura w Bydgoszczy, Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Inowrocławiu 1945–1955;

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Delegatura w Bydgoszczy, Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy 1945–1954;

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Delegatura w Bydgoszczy, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Bydgoszczy 1983–1990;

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Delegatura w Bydgoszczy, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych we Włocławku 1983–1990.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Delegatura w Olsztynie, Wyższa Szkoła Oficerska im. gen. Franciszka Jóźwiaka „Witolda” w Szczytnie.

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, Akademia Spraw Wewnętrznych w Warszawie.

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Gminna Rada Narodowa w Ślesinie;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Grodzki Komitet Polskiej Partii Socjalistycznej w Bydgoszczy;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Inspektorat Szkolny w Świeciu;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Komitet Miejski Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Bydgoszczy;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Kuratorium Okręgu Szkolnego Pomorskiego w Toruniu;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Powiatowy Komitet Polskiej Partii Socjalistycznej w Chojnicach;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Starostwo Powiatowe Bydgoskie;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Starostwo Powiatowe w Chojnicach;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Szkoła Podstawowa nr 11 im. Jana Henryka Dąbrowskiego w Bydgoszczy;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Szkoła Podstawowa nr 9 w Bydgoszczy;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Bydgoszczy;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Wojewódzki Komitet Stronnictwa Demokratycznego w Bydgoszczy;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Zarząd Miejski w Łobżenicy;

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Zarząd Miejski w Mroczy.

Fundacja Archiwum Pomorskie Armii Krajowej w Toruniu, Teczki osobowe Marii Bihun-Biegoń, Zofii Szulc, Brunona Zastempowskiego.

Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy, Rkp 1086 II, t. 4; Rkp 1108 II, t. 3, 4, 5, 7, 10, 13, 14, 22, 32, 34; Rkp 1308 II, t. 1.

„Czas Rypina” 2009.

„Dziennik Wieczorny” 1965.

„Głos Grudziądza” 1945.

„Robotnik Pomorski” 1945.

„Wiadomości Bydgoskie” 1945.

„Wiadomości Wąbrzeskie” 1990

„Ziemia Pomorska” 1945

Archiwum Dokumentów Fonicznych Polskiego Radia Pomorza i Kujaw w Bydgoszczy, Reportaż radiowy Preludium S-Pol, autor N. Krawczyk, data emisji 22 VII 1983 r., https://archiwum.radiopik.pl/service.go?action=details&show.Record.id=83396 (dostęp 3 VII 2019 r.).

Kronika szkoły w Myśliwcu z lat 1945–1950 prowadzona przez Stefanię Zaleską, oprac. P. Becker, 2016, s. 5, wersja elektroniczna http://mysliwiec.szkola.pl/index.php/kronika/kroniki/585-kronika-szkoly-w-mysliwcu (dostęp 15 IV 2019 r.).

Pawlak K., Historia szkoły w Rozstrzębowie, http://dzwiekowearchiwum.kcynia.pl/articles/historia-szkoly-w-rozstrzebowie.html (dostęp 24 XI 2020 r.).

Appel W., Marcinkowski J., Kroniki szkolne z Błędowa. Edycja i opracowanie, Toruń 2020.

Bachowski W., Rozwój szkolnictwa [w:] Województwo bydgoskie. Krajobraz, dzieje, kultura, gospodarka, Poznań 1973.

Bilski S., Słownik biograficzny regionu brodnickiego, Brodnica–Toruń 1991.

Bydgoska oświata 1920–1995, red. A. Bogucki, Bydgoszcz 1996.

Ceran T., „Zbrodnia pomorska 1939. Początek ludobójstwa Niemiec w okupowanej Polsce”, mps.

Ciechanowski K., Walka z językiem polskim i zewnętrznymi przejawami życia polskiego na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945 [w:] Przymus germanizacyjny na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy niemieckiej w latach 1939–1945, red. W. Jastrzębski, Bydgoszcz 1993.

Cieśla A., Z przeszłości w przyszłość. Związek Nauczycielstwa Polskiego na Kujawach i Pomorzu 1905–1920–2005, Bydgoszcz 2005.

Daniel M., Wspomnienia z czasu wojny 1939–1945. Bydgoszcz – Horodło – Grudziądz, wstęp i oprac. A. Burdziej, Toruń 2017.

Dunarowski W., Zarys historyczny kształtowania się życia literackiego na ziemi bydgoskiej w latach 1945–1967, „Rocznik Kulturalny Kujaw i Pomorza” 1966, t. 3.

Frankiewicz B., Wspomnienia z gimnazjum nakielskiego w latach 1936–1938 i 1945 [w:] 120 lat Gimnazjum i Liceum w Nakle nad Notecią, red. A. Lasik, Nakło 1996.

Głębowicz B., Zarys dziejów i działalności Pomorskiego Okręgu Związku Nauczycielstwa Polskiego 1920–1966, Warszawa 1969.

Grochowina S., Nauczanie dzieci polskich w jawnym niemieckim i tajnym polskim systemie szkolnym w Toruniu w latach 1939–1945, Toruń 2007.

Grochowina S., Straty osobowe środowiska nauczycielskiego województwa pomorskiego w roku 1939 [w:] Wokół strat ludności pomorskiej w latach 1939–1945. Materiały z XVII sesji naukowej w Toruniu w dniu 21 listopada 2007 roku, red. D. Kromp, K. Minczykowska, J. Sziling, Toruń 2008.

Grott F., „Iskierki Bydgoskie” pierwszym pismem dla dzieci w odrodzonej Polsce, „Kalendarz Bydgoski” 1968.

Grott F., Moje Szwederowo. Dziennik 1939–1945, „Kronika Bydgoska” 1988, t. 9: 1982–1985.

Jabłońska L., Kornacka K., Minął wiek. Rys historyczno-wspomnieniowy Szkoły Podstawowej nr 2 w Wąbrzeźnie, Wąbrzeźno 2014.

Jastrzębski W., Okupacyjne losy ziem polskich wcielonych do III Rzeszy (1939–1945), Bydgoszcz 2017.

Jędrzyński Z., Dwadzieścia pięć lat rewolucji oświatowej, „Rocznik Kulturalny Kujaw i Pomorza” 1969, t. 5.

Kamosiński S., Gmina Sadki. Dzieje i współczesność, Sadki 2018.

Kopińska-Kołowacik D., Okres PRL-u i III Rzeczpospolitej [w:] Z dziejów I Liceum Ogólnokształcącego. IV wieki kształcenia w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2007.

Koszel B., W okresie Polski Ludowej (1945–1989) [w:] Dzieje Wyrzyska, red. A. Sierpowski, Poznań 1999.

Kowalski L., Szkolnictwo i oświata [w:] Bydgoskie w dwudziestoleciu 1945–1965. Zarys społeczno-kulturalny, red. A. Walczak, Z. Wróbel, Gdynia 1967.

Kowalski L., Ze wspomnień bydgoskiego nauczyciela, „Kalendarz Bydgoski” 1984.

Kozłowski R., Partie polityczne w województwie pomorskim 1945–1950, Toruń 1991.

Koźmiński E., Budownictwo szkolne w powiecie brodnickim 1945–1972 [w:] Szkice brodnickie, red. S. Bilski, Brodnica–Toruń 1988.

Kubiak W., Dzieje Lubrańca, Toruń 2005.

Lewińska A., O szkole w kronikach szkół wiejskich Pomorza z lat 1920–1989, Pelplin 2019.

Ławniczak R., Koniec wojny i początek nowej rzeczywistości. Nastroje, postawy oraz stosunek mieszkańców Chojnic i powiatu chojnickiego do reżimu komunistycznego w 1945 r., „Wojna i Pamięć. Czasopismo Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku” 2020, nr 2.

Ławniczak R., Nastroje, postawy oraz stosunek mieszkańców Grudziądza i powiatu grudziądzkiego do władzy komunistycznej w 1945 r., „Komunizm. System – Ludzie – Dokumentacja” 2020, t. 9.

Ławniczak R., Postawy i nastroje społeczne w powiecie wąbrzeskim w 1945 r. na tle kształtującego się reżimu komunistycznego i działalności Armii Czerwonej [w:] Wąbrzeźno i powiat wąbrzeski w latach 1945–1956. Szkice z dziejów politycznych, red. R. Ławniczak, współprac. R. Dąbkowska, Wąbrzeźno 2021.

Łuczak C., Pod niemieckim jarzmem (Kraj Warty 1939–1945), Poznań 1996.

Maciejewska-Marcinkowska H., Arent Stanisław [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 3, red. A. Zakrzewska, E. Zawacka, Toruń 1997.

Małachowski E., Szkoły w budynku [w:] Sto lat budynku. Od szkoły realnej do uniwersytetu, red. E. Małachowski, Bydgoszcz 2007.

Marii Strużyńskiej przeżycia z lat wojny i okupacji (1939–1945), oprac. M. Krajewski, Rypin 2007.

Moraczewska B., Szkolnictwo polskie w latach 1945–1975 z uwzględnieniem miasta Włocławka, Włocławek 2010.

Pionierzy szkolnictwa na Pomorzu i Kujawach w latach 1945–1950, cz. 1–2, oprac. M. Skowroński, Bydgoszcz 1988.

Piotrowski W., Miasto mojej młodości [w:] Wąbrzeskie wspomnienia, red. A. Czarnecki, Wąbrzeźno 2010.

Przybył E., Toruń. Pierwszy rok w nowej Polsce. Luty 1945 – styczeń 1946 w dzienniku malarza i bibliofila, oprac. R. Tondel, J. Tondel, Toruń 2021.

Raszewski Z., Pamiętnik gapia. Bydgoszcz, jaką pamiętam z lat 1930–1945, Bydgoszcz 1994.

Skowroński M., Odbudowa i rozbudowa szkolnictwa w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945–1950, Warszawa–Poznań 1978.

Sudziński R., Kształtowanie się granic i podziału administracyjnego województwa pomorskiego (bydgoskiego) w latach 1945–1950, „Zapiski Historyczne” 1973, t. 38, nr 2.

Tężycki M., Zarys szkolnictwa w Grudziądzu w latach 1920–1970, Toruń 2006.

Umiński J., Lekcje pod presją, „Kalendarz Bydgoski” 2013.

Walczyński A., Wkroczenie wojsk radzieckich [w:] Gmina Zławieś Wielka. Regionalizacja – poznajemy swoją historię, Zławieś Wielka 2013.

Włodarski M., Powstanie i rozwój organizacyjny Polskiej Partii Robotniczej w Inowrocławiu w latach 1945–1948, „Ziemia Kujawska” 1968, t. 2.

Wspomnienia i Galeria Serdeczna. Wymyślin w pamięci nauczycieli i wychowanków z pełnym ich wykazem (1867–1969), oprac. M. Krajewski, Rypin 2009.

Wspomnienia o rypińskiej „Jedynce”, red. T. Krzyżanowska, Rypin 1998.

Wybrane zagadnienia z dziejów oświaty i wychowania na ziemi chojnickiej, red. W. Jastrzębski, F. Sikora, P. Ziółkowski, Bydgoszcz 2019.

Wylegała A., Krajobraz po wojnie: anatomia rozpadu świata społecznego na przykładzie Polski w okresie II wojny światowej, „Studia Socjologiczne” 2016, nr 3.

Zaremba M., Trauma Wielkiej Wojny. Psychospołeczne konsekwencje drugiej wojny światowej, „Kultura i Społeczeństwo” 2008, t. 52, z. 2.

Ziółkowski B., Tajne nauczanie i konspiracyjna działalność kulturalna na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej (powiat lipnowski) w latach 1939–1945, Włocławek 2006.

                            Pokaż  Tom 42 Nr 2 (2023)

Tom 42 Nr 2 (2023)

ISSN:
1427-7476
eISSN:
2957-1723

Data publikacji:
2024-04-03

Dział: Studia