Język Polski
English
Deutsch
Français (France)
Italiano
Русский
Zanim wybuchła afera TUN. Generał Stanisław Tatar, Komitet Trzech, fundusz „Drawa” i operacja „Brzoza” 1944–1947
Daniel Koreś
https://orcid.org/0000-0003-2766-845X
Oddziałowe Biuro Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu
Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 36 Nr 2 (2020), strony: 409-435
Data publikacji: 2020-12-31
https://doi.org/10.48261/PIS203622
PDF
Abstrakt
Artykuł jest pierwszą częścią studium opisującego kontakty i wzajemne relacje gen. bryg. Stanisława Tatara – zastępcy szefa Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie ds. Krajowych – oraz powołanego przez niego samozwańczego Komitetu Trzech (w składzie: Tatar, płk dypl. Stanisław Nowicki i ppłk dypl. Marian Utnik) z wywiadem Polski Ludowej. Tatar i jego współpracownicy kierowali Oddziałem VI Specjalnym Sztabu Naczelnego Wodza, którego zadaniem było przede wszystkim wsparcie armii podziemnej w okupowanej Polsce. W końcu 1944 r. utworzyli tzw. Komitet Trzech, którego celem było przejęcie do własnej dyspozycji pieniędzy znajdujących się w gestii Oddziału VI. Wówczas stanowiły one niebagatelną kwotę ponad 7 mln dolarów amerykańskich, które dzięki połączeniu kreatywnej księgowości i posiadanym strukturom Oddziału Specjalnego ukryli, jako fundusz „Drawa”, w kilku krajach europejskich, a nawet w Stanach Zjednoczonych. Czyn ten, noszący znamiona świadomej malwersacji pieniędzy publicznych, uruchomił pomiędzy 1944 a 1947 r. łańcuch zdarzeń opisanych w niniejszym artykule. Odrębną kwestią, choć łączącą się nierozerwalnie z osobą Tatara, była sprawa tzw. złotego skarbu Funduszu Obrony Narodowej, która także została przedstawiona w tekście. Na podstawie obfitego materiału źródłowego zarysowano możliwie jak najdokładniej (oczywiście w zakresie ograniczeń, jakie niesie ze sobą publikacja w czasopiśmie naukowym) motywacje Tatara i członków Komitetu, ich działania oraz skutki tychże – artykuł zamyka opis przekazania złotego FON reżimowi warszawskiemu w ramach operacji „Brzoza” oraz zapowiedź rozpoczęcia przekazywania funduszu „Drawa”. Ta ostatnia operacja, rozłożona na lata 1947–1949, wraz z opisem konfliktów pomiędzy członkami Komitetu oraz ich (Nowickiego i Utnika) agenturalną działalnością na rzecz komunistycznego wywiadu wojskowego aż do momentu aresztowania, będzie stanowić treść drugiej części studium.
Słowa kluczowe
Stanisław Tatar • Stanisław Nowicki • Marian Utnik • „Drawa” • wywiad komunistyczny • Oddział II • Oddział VI Stanisław Tatar • Stanisław Nowicki • Marian Utnik • “Drawa“ • Communist intelligence • Department II • Department VI
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowego Biura Historycznego
Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie
Studium Polski Podziemnej w Londynie
Akcja terrorystyczna kierowana jest z zagranicy z terenów Anglii i Ameryki (wywiad z Min. Bezp. Publ., ob. Radkiewiczem), „Gazeta Polska (Niepodległość). Dziennik Wychodźstwa Polskiego we Francji”, 16 II 1946, nr 36 (140).
Kuropieska J., Z powrotem w służbie, Warszawa 1984.
Leder S. i W., Czerwona nić. Ze wspomnień i prac rodziny Lederów, Warszawa 2005.
Protokół otwarcia kas zawierających dokumenty pozostałe po Bolesławie Bierucie i dokumenty przekazane przez Jakuba Bermana, „Krytyka. Kwartalnik Polityczny” 1981, nr 8.
Siemaszko Z.S., Korespondencja z Jerzym Giedroyciem (1959–2000), Lublin 2008.
Sprawozdanie Komisji Specjalnej Rady Narodowej R.P. z dotychczasowego wyniku jej prac, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1972, z. 22.
Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa, t. 1: Działalność w latach 1945–1947, wstęp J. Gmitruk, wybór i oprac. W. Bagieński i in., Warszawa 2010.
Bagieński W., Wacław Komar – przyczynek do biografii (lata 1909–1945), „Komunizm: system – ludzie – dokumentacja” 2018, nr 7.
Buczek R., Rozgrywka o dolary, Kielce 1991.
Buczek R., Stanisław Mikołajczyk, t. 2, Toronto 1996.
Cenckiewicz S., Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943–1991, Poznań 2011.
Friszke A., Poksiński J., Pomiędzy Londynem a Warszawą. Rozmowa z Marianem Utnikiem, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1994, z. 108.
Gieleciński M., Wojenne i powojenne losy Funduszu Obrony Narodowej, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” 2000, nr 23.
Jachniak W., Oskarżam…!, Wrocław 1987.
Jędrzejewicz W., Fundusz Obrony Narodowej w czasie 2-ej wojny światowej, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1962, z. 1
Koreś D., Stanisław Tatar (1896–1980) [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 52/3, z. 215, Kraków 2019.
Kunert K.A, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944, t. 1, Warszawa 1987.
Mitkiewicz L., Placówka „Star”, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1970, z. 17.
Paczkowski A., Razem czy osobno: próba „organicznego połączenia” wywiadów Polski Ludowej w latach 1947–1950, „Dzieje Najnowsze” 2015, nr 4.
Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, t. 3: Okres 1939–1945, Warszawa 2000.
Poksiński J., „TUN”. Tatar – Utnik – Nowicki. Represje wobec oficerów Wojska Polskiego w latach 1949–1956, Warszawa 1992.
Siemaszko Z.S., Działalność generała Tatara 1943–1949, Lublin 2004.
Sierpowski S., Meandry „sprawy” generała Stanisława Tatara, „Dzieje Nowożytne” 2000, t. 9 (10).
Szlaszyński J., Pułkownik dyplomowany Edward Maliszewski, „Zeszyty Naukowe Muzeum Wojska” 2013, nr 26.
Wiśniewski A., Pilnowałem skarbu, „Stolica”, 26 IV 1981, nr 17 (1740).
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Pamięć i Sprawiedliwość
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
