Język Polski
English
Deutsch
Français (France)
Italiano
Русский
Twórcy, władze PRL, bezpieka. Raport o stanie badań 2014–2022
Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 40 Nr 2 (2022), strony: 31-42
Data publikacji: 2022-12-31
https://doi.org/10.48261/pis224002
PDF
Abstrakt
Po II wojnie światowej kultura stała się narzędziem władz komunistycznych, służącym do przejęcia tzw. rządu dusz w Polsce. Dlatego przeprowadziły one w tej dziedzinie rewolucyjne zmiany w celu dopasowania jej do wzorców sowieckich. Państwo miało być jedynym mecenasem wyznaczającym kierunki, w których powinni podążać twórcy, a odpowiednie gremia partyjne czy instytucje miały kontrolować procesy twórcze, aby nie dochodziło w nich do wypaczeń niezgodnych z obowiązującą ideologią. Według teoretyków tylko w ten sposób można było zapewnić sprawniejsze zarządzanie kulturą i lepsze zrozumienie jej potrzeb. Zarazem komuniści utylitarnie wykorzystywali twórców do swoich celów, a tych, którzy nie chcieli się podporządkować, spychali na margines życia społecznego. Artykuł jest próbą opisania stanu badań od czasu opublikowania w 2014 r. numeru „Pamięci i Sprawiedliwości” poświęconego tej problematyce do dziś. Od kilkunastu lat prowadzone są w tej dziedzinie badania naukowe, których celem jest wyjaśnianie i opisywanie mechanizmów oddziaływania władz na środowiska twórcze w okresie 1944–1989. Można odnotować ich postęp, choć stopień opisania poszczególnych środowisk jest bardzo zróżnicowany. Najlepiej sytuacja wygląda w odniesieniu do literatów czy filmowców, znacznie gorzej – do muzyków czy plastyków.
Słowa kluczowe
kultura • twórcy • literaci • muzycy • plastycy • filmowcy • PRL • Polska 1945–1989 • badania culture • artists • writers • musicians • visual artists • filmmakers • Polish People’s Republic (PRL) • Poland in the years 1945–1989
Bibliografia
, PRL, teatr, red. A. Adamiecka-Sitek, M. Kościelniak, G. Niziołek, Warszawa 2016.
Bereś S., Agenci na froncie literackim [w:] Twórcy na służbie. W służbie twórczości, red. S. Ligarski, Warszawa 2013.
Brylewski R., Kryzys w Babilonie: autobiografia, rozmawia R. Księżyk, Kraków 2020.
Chrząstek T., Na kulturalnym froncie. Kultura warszawska w latach 1950–1963, Warszawa 2016.
Czerkawski P., Drżące kadry. Rozmowy o życiu filmowym w PRL-u, Wołowiec 2019.
Danielewicz S., Jacobson M., Rockowisko Trójmiasta: lata 70., Pelplin 2017.
Dramat i teatr w dokumentach GUKPPiW, red. nauk. K. Budrowska, M. Budnik, K. Kościewicz, Białystok 2017.
Duszyńska-Janas J., Tadeusz Kantor w Cricotece: zapiski z lat 1983–1985, Kraków 2018.
Gębicka E., Od Wydziału Propagandy Filmowej do Centralnego Urzędu Kinematografii: pierwsza dekada partyjno-państwowego monopolu w polskim kinie, Katowice 2022.
Granice muzyki – granice wolności: wokół Konferencji Kompozytorów i Krytyków Muzycznych w Łagowie Lubuskim w 1949 r., red. K. Brzechczyn, R. Ciesielski, Poznań 2021.
Historia toruńskiego jazzu: lata 50. i 60. XX w., red. G. Kopcewicz, Toruń 2021.
Ideologiczna współpraca. Władze wobec środowisk opiniotwórczych w PRL i NRD, red. S. Ligarski, K. Ruchniewicz, D. Wojtaszyn, Wrocław 2016.
Jakimczyk J., Najweselszy barak w obozie – tajna policja komunistyczna jako krytyk artystyczny i kurator sztuki, Warszawa 2015.
Kloc A., Cenzura wobec tematu II wojny światowej i podziemia powojennego w literaturze polskiej 1956–1958, Warszawa 2018.
Kosiński K., Wiwisekcja powszedniości. O wczesnej twórczości Marka Nowakowskiego (1956–1971), Warszawa 2014.
Królikowska J., Rzeczywistość (nie)opisana: życie teatru na łamach prasy branżowej w latach 1983–1989, Łódź 2020.
Księżyk R., Dzika rzecz: polska muzyka i transformacja 1989–1993, Wołowiec 2020.
Ligarski S., Majchrzak G., Artyści, PRL i bezpieka, Łódź 2018.
Ligarski S., Pleskot P., Twórcy o twórcach w PRL, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2014, nr 2 (24).
Ligarski S., Polityka władz komunistycznych wobec twórców w latach 1944–1989, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2014, nr 2 (24).
Lipiński, T., Bratkowski P., Dziwny, dziwny, dziwny, Warszawa 2015.
Lubelski T., Historia niebyła kina PRL, Kraków 2021.
Łapicki A., Jutro będzie zemsta. Dzienniki 1984–2005, Warszawa 2018.
Łuczak M., Krótki kurs PRL według Barei, Warszawa 2016.
Malejonek Maleo D., Nierebińska M., Urodzony, by się nie bać, Kraków 2016.
Masłoń K., Od glorii do infamii. Sylwetki dwudziestowiecznych pisarzy, Poznań 2015.
Masłoń K., W pisarskim czyśćcu. Sylwetki dwudziestowiecznych pisarzy polskich, Poznań 2017.
Matkowska E., Rzeszotnik J., Polechoński K., Literatura polska w tajnych dokumentach NRD. Szkice i portrety, Warszawa 2017.
Mazur M., Ligarski S., Cywilizacja komunizmu. Odmiana nadwiślańska 1944–1956, Warszawa 2016.
Molenda J., Alfred Szklarski: sprzedawca marzeń, Warszawa 2022.
Muzyka: rodzaje i style, red. K. Bittner, D. Skotarczak, Poznań 2017.
Nadzorcy. Ludzie i struktury władzy odpowiedzialni za działania wobec środowisk twórczych, naukowych i dziennikarskich, red. S. Ligarski, G. Majchrzak, Warszawa 2017.
Nawratowicz-Stuart B., Kabaret „Piwnica pod Baranami” 1956–1963: fenomen w kulturze PRL, Kraków 2018.
Nowakowski J., W poszukiwaniu niezależności w filmie i kulturze okresu PRL: szkice, Poznań 2019.
Obrazy władzy w literaturze, teatrze i filmie. Studia, red. S. Ligarski, M. Mazur, Warszawa 2015.
Osaczeni-napiętnowani. Szkice o represjach wobec twórców w PRL, red. S. Ligarski, Warszawa 2017.
Osiecka A., Dzienniki, t. 1: 1945–1950, red. K. Felberg, Warszawa 2013.
Osiecka A., Dzienniki i zapiski, t. 2: 1951, red. K. Felberg-Sandecka, Warszawa 2014; t. 3: 1952, red. K. Felberg, Warszawa 2014; t. 4: 1953, przypisy i indeks K. Felberg-Sandecka, oprac. wstępne materiałów archiwalnych M. Dobromilska-Passent, Warszawa 2014; t. 5: 1954–1955, red. K. Felberg-Sandecka, Warszawa 2018; t. 6: 1956–1958, 1970, red. K. Felberg-Sandecka, Warszawa 2021.
Pastuszewski S., Rewolucja, odnowa i ożywienie w bydgoskiej kulturze od sierpnia 1980 do grudnia 1981 roku, Bydgoszcz 2018.
Po Marcu... Konsekwencje Marca ’68 dla nauki, kultury i mediów w Polsce Ludowej, red. P. Benken, T.P. Rutkowski, Warszawa 2019.
Prawo, literatura i film w Polsce Ludowej, red. nauk. J. Kuisz, M. Wąsowicz, Warszawa 2021.
Rapa W., Ferajna z kawiarni Sorrento, Szczecin 2017.
Regionalne środowiska literackie i oficyny wydawnicze w polityce władz Polski Ludowej w latach 1956–1989, red. E. Kristanova, Szczecin–Warszawa 2020.
Rok 1968: kultura, sztuka, polityka, red. P. Zwierzchowski, D. Mazur, J. Szczutkowska, Bydgoszcz 2019.
Sawic J., Budka Suflera: memu miastu na do widzenia: muzyka – miasto – ludzie, Warszawa 2017.
Siedlecka J., Biografie odtajnione, Warszawa 2015.
Sikorski T., Outsider. Sprawa Wojciecha Bąka, Warszawa 2018.
Skiba K., Jabłonka J., Lęczuk P., Skiba. Ciągle na wolności, Autobiografia łobuza, Kraków 2018.
Skiba K., Komisariat naszym domem: pomarańczowa historia, Warszawa 2014.
Skotarczak D., Otwierać, milicja! O powieści kryminalnej w PRL, Szczecin–Warszawa 2019.
Skotarczak D., Stanisław Bareja: jego czasy i filmy, Łódź 2022.
Solecki M., Filmowe portrety żołnierzy wyklętych (1947–2017), Warszawa 2021.
Solecki M., Historie pisane przez wojnę, Warszawa 2015.
Solecki M., Literackie portrety żołnierzy wyklętych: esej o literaturze polskiej 1948–2010, Warszawa 2013.
Solecki M., Wynurzenie z czerwonej rzeki, Warszawa 2017.
Srokowski S., Życie wśród pisarzy, agentów i intryg, Warszawa 2019.
Stańczyk X., Macie swoją kulturę. Kultura alternatywna w Polsce 1978–1996, Warszawa 2015.
Staszczyk Z., Księżyk R., King! Muniek Staszczyk. Autobiografia, Kraków 2019.
Staszewski K., Idę tam gdzie idę: autobiografia, rozmawia R. Księżyk, Warszawa 2015.
Stoch E., Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie (1949–1956): źródła – nieznane fakty – repertuar – recepcja krytyczna, Lublin 2019.
Szczepańska A., Do granic negocjacji: historia Zespołu Filmowego „X” Andrzeja Wajdy (1972–1983), Kraków 2017.
Szczepański J.J., Dzienniki, t. 4: 1973–1980, Kraków 2015; t. 5: 1981–1989, Kraków 2017.
Szczutkowska J., Polityka kulturalna PRL w dziedzinie kinematografii w latach 70. XX w., Bydgoszcz 2014.
Szczutkowska J., Zagraniczna polityka kinematograficzna PRL w latach 70. XX w., Bydgoszcz 2019.
Świetlik A., Grzegorz Ciechowski, Warszawa 2016.
Twórcy na służbie. W służbie twórczości, red. S. Ligarski, Warszawa 2013.
Twórczość na zamówienie, red. S. Ligarski, R. Łatka, Warszawa 2019.
Umer M., Listy na wyczerpanym papierze Agnieszki Osieckiej i Jeremiego Przybory, Warszawa 2020.
Urbankowski B., Ja Szekspir, ja Bóg, Warszawa 2019.
Urbankowski B., Pierścień Gygesa. Szkice z tajnej historii Polaków, Warszawa 2013.
Wagiel: jeszcze wszystko będzie możliwe, W. Waglewski w rozmowie z W. Bonowiczem, Kraków 2017.
Walther J., Kontekst konspiracyjny. Literatura a służba bezpieczeństwa w NRD, oprac. nauk. E. Matkowska, przekład E. Szymanik, Warszawa 2021.
Wasiak P., Kontakty między artystami wizualnymi z Polski, Węgier, Czechosłowacji i NRD w latach 1970–1989, Warszawa 2019.
Wiśniewska-Grabarczyk A., „Czytelnik” ocenzurowany. Literatura w kryptotekstach – recenzjach cenzorskich okresu stalinowskiego (na materiale z GUKPPiW z 1950 roku), Warszawa 2018.
Wojtczak M., Teatr na scenie polityki 1944–1969, Warszawa 2016.
Woroszylski W., Dzienniki, t. 1: 1953–1982, wybór fragmentów do druku, oprac. redakcyjne A. Dębska, współpraca red. K. Bizacka, oprac. przypisów K. Rokicki, B. Kaliski, Warszawa 2017; t. 2: 1983–1987, Warszawa 2018; t. 3: 1988–1996, wybór fragmentów do druku, oprac. redakcyjne A. Dębska, współpraca red. K. Bizacka, oprac. przypisów B. Kaliski, posłowie B. Pawletko, Warszawa 2019.
Ziemie Zachodnie i Północne w polskiej kinematografii (1944/45–1989). Zbiór studiów, red. M. Kowalski, T. Sikorski, Szczecin 2019.
Zięba R., #Dejmek 70, Łódź 2020.
Zygmunt Mycielski – Andrzej Panufnik: korespondencja, cz. 1: Lata 1949–1969, red., oprac., wstęp i komentarze B. Bolesławska-Lewandowska, współpraca B. Lewandowski, Warszawa 2016; cz. 2: Lata 1970–1987, oprac., wstęp i komentarze B. Bolesławska-Lewandowska, współpraca B. Lewandowski, Warszawa 2018; cz. 3: Suplement, oprac., wstęp i komentarze B. Bolesławska-Lewandowska, Warszawa 2021.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Pamięć i Sprawiedliwość
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Marta Marcinkiewicz, Sebastian Ligarski, Od Redakcji , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 40 Nr 2 (2022)
- Stanisław Bereś, Jerzy Brukwicki, Andrzej Chojnowski, Emilian Kamiński, Marek Nowakowski, Zygmunt Staszczyk, Sebastian Ligarski, Patryk Pleskot, Twórcy o twórcach w PRL , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 24 Nr 2 (2014)
- Sebastian Ligarski, [Recenzja] Polska 1944/45–1989. Studia i materiały, t. 6: Warsztat badawczy, Instytut Historii PAN, Warszawa 2004, ss. 277 , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 8 Nr 2 (2005)
- Sebastian Ligarski, Polityka władz komunistycznych wobec twórców kultury w latach 1945–1989 , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 24 Nr 2 (2014)
- Sebastian Ligarski, Kampania wyborcza do Sejmu PRL w latach 1972, 1976, 1980 na przykładzie prasy dolnośląskiej , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 11 Nr 1 (2007)
