Język Polski
English
Geneza, rozwój oraz polityczne i społeczne role harcerstwa na obczyźnie
Marek Wierzbicki
https://orcid.org/0000-0001-8937-3257
Delegatura Instytutu Pamięci Narodowej w Radomiu, Katolicki Uniwersytet Lubelski
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 16 (2023), strony: 223–248
Data publikacji: 2023-12-29
https://doi.org/10.48261/PAIPN231612
PDF
Abstrakt
W XX i XXI w. harcerstwo rozwijało się wszędzie tam, gdzie powstawały skupiska polskiej emigracji ekonomicznej lub politycznej. Pierwsze drużyny skautowe i harcerskie na obczyźnie pojawiły się w 1912 r., a więc niemal równocześnie z powstaniem ruchu skautowego na ziemiach polskich. Powtarzającym się motywem wszystkich harcerskich inicjatyw organizacyjnych była – powodowana tęsknotą lub ciekawością – fascynacja krajem przodków, a także dążenie do realizacji postulatu odzyskania lub utrzymania niepodległości przez Polskę.
Rozwój harcerstwa poza granicami Rzeczypospolitej zależał w dużym stopniu od wsparcia i zainteresowania nim ze strony państwa polskiego, jak również samej Polonii. Ruch harcerski był traktowany jako instrument podtrzymywania i rozwijania świadomości narodowej Polaków na obczyźnie. W okresie międzywojennym organizacje i środowiska harcerskie utworzono w 16 krajach świata oraz w Wolnym Mieście Gdańsku, a liczebność ich członków sięgała 80 tys.
Polskie środowiska harcerskie powstawały często na skutek gwałtownych wydarzeń dziejowych oraz związanych z nimi przymusowych migracji. Drużyny i organizacje harcerskie były tworzone w czasie I i II wojny światowej w środowiskach polskich uchodźców wojennych, m.in. w Austrii, Rosji, Chinach, Rumunii, na Węgrzech, Bliskim Wschodzie, w Iranie, Indiach, Afryce i we Włoszech. Natomiast po zakończeniu II wojny światowej kontynuowały działalność harcerską w ramach Związku Harcerstwa Polskiego działającego poza granicami Kraju (ZHPdzpgK), który stanowił część polskiej emigracji politycznej o charakterze niepodległościowym. W tej roli mobilizował polską społeczność emigracyjną do walki o odbudowę suwerennego państwa polskiego oraz zachowanie tożsamości narodowej na obczyźnie. Obecnie harcerstwo kontynuuje pracę wychowawczą w tradycyjnych i nowych środowiskach polonijnych, propagując polską kulturę i historię.
Słowa kluczowe
harcerstwo • skauting • Związek Harcerstwa Polskiego • ZHP • harcerstwo na obczyźnie scouting (harcerstwo, skauting) • scouting • skauting • harcerstwo • Polish Scouting and Guiding Association (Związek Harcerstwa Polskiego) • Związek Harcerstwa Polskiego • scouting in foreign countries
Bibliografia
Babiński G., Polonia w USA na tle przemian amerykańskiej etniczności, Kraków 2009.
Baran A.F., Od pierestrojki do Karty Polaka. Środowiska i organizacje polskiego harcerstwa na terenie ZSRR i po jego rozpadzie, Warszawa 2014.
Baran A.F., Profesor Strzembosz. Historyk Armii Krajowej, harcerz i wychowawca, Warszawa 2010.
Baran A.F., Walka o kształt harcerstwa w Polsce (1980–1990). Niepokorni i niezależni, Warszawa 2007.
Baran A.F., Z tymi, co zostali… Harcerskie relacje Warszawa–Londyn (1945–1990), Warszawa 2016.
Brzeziński J., Harcerstwo polskie na uchodźstwie w Rumunii, „Skaut” 1943, nr 7/12.
Cywiński B., Rodowody niepokornych, Warszawa 2010.
Daszkiewicz R.K., Harcerstwo polskie poza granicami kraju od zarania do 1930 roku w relacjach i dokumentach, przygotował do wydania L. Formela, Lublin 1983.
Dubicki T., Konspiracja polska w Rumunii 1939–1945, t. 1: 1939–1940, Warszawa 2002.
Dubicki T., Polscy uchodźcy w Rumunii 1939–1945. Studia i materiały, Warszawa 1995.
Dzieje harcerstwa na obczyźnie w latach 1912–1992. Materiały z konferencji naukowej odbytej w dniach 29–30 maja 1992 r. w Rogach k. Gorzowa Wlkp., red. M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 1992.
Englert J.L., Witting J., W harcerskiej służbie. ZHP na obczyźnie 1946–1996, Londyn 1997.
Friszke A., Życie polityczne emigracji, Warszawa 1999 (seria: „Druga Wielka Emigracja 1945–1990”, t. 1).
Gibowska B., Geneza, rozwój i likwidacja harcerstwa na Ukrainie i w Rosji (1912–1920) [w:] Dzieje harcerstwa na obczyźnie w latach 1912–1992. Materiały z konferencji naukowej odbytej w dniach 29–30 maja 1992 r. w Rogach k. Gorzowa Wlkp., red. M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 1992.
Habielski R., Życie społeczne i kulturalne emigracji, Warszawa 1999 (seria: „Druga Wielka Emigracja 1945–1990”, t. 3).
Harcerstwo w Afryce 1941–1949, oprac. B.M. Pancewicz, Londyn 1985.
Harcerstwo w Indiach/Polish Scouting in India 1942–1948, oprac. B.M. Pancewicz, Londyn 1977.
Hausner W., Wierzbicki M., Sto lat harcerstwa, Warszawa 2015.
Jarzembowski K., Kuprianowicz L., ZHP w Niemczech Zachodnich (1945–1953). Organizacja, komendanci, stany liczbowe [w:] Dzieje harcerstwa na obczyźnie w latach 1912–1992. Materiały z konferencji naukowej odbytej w dniach 29–30 maja 1992 r. w Rogach k. Gorzowa Wlkp., red. M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 1992.
Kaczmarski K., Nie tylko Rothesay. Oficerskie obozy izolacyjne oraz obóz dyscyplinarny dla żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii (1940–1943), Warszawa–Rzeszów 2020.
Kalabiński S., Tych F., Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja. Lata 1905–1907 na ziemiach polskich, Warszawa 1976.
Kamiński A., Andrzej Małkowski, Warszawa 2000.
Kardela P., Stowarzyszenie Polskich Kombatantów w Stanach Zjednoczonych w latach 1953–1990, Olsztyn–Białystok 2015.
Karpiński D., Łopato S., Piotrowska M., Działalność harcerstwa poza Polską w pierwszym okresie po zakończeniu drugiej wojny światowej (czerwiec 1945– marzec 1947) [w:] Studia z dziejów harcerstwa na obczyźnie (1912–1946), red. S. Łopato, L. Nowak, M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 2012.
Kisielewicz D., Niewola w cieniu Alp. Oflag VII A Murnau, Opole 2015.
Kliszewicz L., Z dziejów harcerstwa w Wielkiej Brytanii w latach 1940–1965 [w:] Dzieje harcerstwa na obczyźnie w latach 1912–1992. Materiały z konferencji naukowej odbytej w dniach 20–30 maja 1992 r. w Rogach k. Gorzowa Wlkp., red. M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 1992.
Kliszewicz L., Związek Harcerstwa Polskiego na Wschodzie 1940–1948, Londyn 1992.
Kondracki T., Historia Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Wielkiej Brytanii 1946–1996, Londyn 1996.
Kukla W., Notatki z dziejów harcerstwa w Czerniowcach (na podstawie wspomnień Jadwigi Domańskiej) [w:] Dzieje harcerstwa na obczyźnie w latach 1912–1992. Materiały z konferencji naukowej odbytej w dniach 29–30 maja 1992 r. w Rogach k. Gorzowa Wlkp., red. M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 1992.
Kukla W., Miszczuk M., Dzieje harcerstwa na obczyźnie 1912–2006. Zarys problematyki, Warszawa 2006.
Kukla W., Miszczuk M., Wydawnictwa Związku Harcerstwa Polskiego na Wschodzie 1941–1947. Materiały i źródła, Warszawa 2013.
Kwiatkowska-Bieda A., Harcerki z Ravensbrück, Warszawa 2021.
Kwiek J., Związek Harcerstwa Polskiego 1944–1950. Powstanie. Rozwój. Likwidacja, Kraków 2001.
Lusiński C., II Rzeczpospolita a Polonia 1922–1939: geneza i działalność Rady Organizacyjnej Polaków z Zagranicy i Światowego Związku Polaków z Zagranicy, Warszawa 1998.
Łopato S., Piotrowska M., Harcerstwo na obczyźnie po wrześniu 1939 r. [w:] Studia z dziejów harcerstwa na obczyźnie (1912–1946), red. S. Łopato, L. Nowak, M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 2012.
Łuczak C., Polacy w okupowanych Niemczech 1945–1949, Poznań 1993.
Machcewicz P., Emigracja w polityce międzynarodowej, Warszawa 1999 (seria: „Druga Wielka Emigracja 1945–1990”, t. 2).
Nowik G., Polskie związki skautowe i harcerskie 1909–1922. Zarys organizacyjny, Warszawa–Sulejówek 2019.
Ostrowski B., Moja żołnierska i harcerska służba w II Korpusie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (1945–1947) [w:] Dzieje harcerstwa na obczyźnie w latach 1912–1992. Materiały z konferencji naukowej odbytej w dniach 29–30 maja 1992 r. w Rogach k. Gorzowa Wlkp., red. M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 1992.
Piątkowski S., Rola harcerstwa w życiu Polonii w świetle publicystyki prasowej Rady Organizacyjnej Polaków z Zagranicy i Światowego Związku Polaków z Zagranicy (1930–1939) [w:] Światowe harcerstwo. Związek Harcerstwa Polskiego na obczyźnie w latach 1918–2018. Studia, szkice i materiały, red. nauk. M. Wierzbicki, współpr. T. Szadkowska-Łakomy, J. Kaczorowska, Lublin–Warszawa 2018.
Pietrzak J., Polscy uchodźcy na Bliskim Wschodzie w latach drugiej wojny światowej. Ośrodki, instytucje, organizacje, Łódź 2012.
Piotrowska M., Wasilewski K., Geneza i rozwój harcerstwa wśród Polaków na obczyźnie w latach 1912–1918 [w:] Studia z dziejów harcerstwa na obczyźnie (1912–1946), red. S. Łopato, L. Nowak, M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 2012.
Polacy w Indiach 1942–1948 w świetle dokumentów i wspomnień. Praca zbiorowa, red. L. Bełdowski i in., Londyn 2002.
Przewoźnik A., Ze wspólnych korzeni Europy. Polacy w Królestwie Węgier 1939–1945, Zamość 2005.
Rafalska E., Harcerstwo na Węgrzech w latach 1939–1945 [w:] Dzieje harcerstwa na obczyźnie w latach 1912–1992. Materiały z konferencji naukowej odbytej w dniach 29–30 maja 1992 r. w Rogach k. Gorzowa Wlkp., red. M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 1992.
Szadkowska-Łakomy T., Harcerstwo na obczyźnie a polska emigracja niepodległościowa – polityczne aspekty działalności [w:] Światowe harcerstwo. Związek Harcerstwa Polskiego na obczyźnie w latach 1918–2018. Studia, szkice i materiały, red. nauk. M. Wierzbicki, współpr. T. Szadkowska-Łakomy, J. Kaczorowska, Lublin–Warszawa 2018.
Szadkowska-Łakomy T., Kaczorowska J., Związek Harcerstwa Polskiego – nasze Dziedzictwo – nienaruszalna ciągłość prawno-organizacyjna [w:] Światowe harcerstwo. Związek Harcerstwa Polskiego na obczyźnie w latach 1918–2018. Studia, szkice i materiały, red. nauk. M. Wierzbicki, współpr. T. Szadkowska-Łakomy, J. Kaczorowska, Lublin–Warszawa 2018.
Szczerbiński M., Wasilewski K., Działalność harcerstwa w zbiorowościach polonijnych w latach 1919–1939 [w:] Studia z dziejów harcerstwa na obczyźnie (1912–1946), red. S. Łopato, L. Nowak, M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 2012.
Światowe harcerstwo. Związek Harcerstwa Polskiego na obczyźnie w latach 1918–2018. Studia, szkice i materiały, red. nauk. M. Wierzbicki, współpr. T. Szadkowska-Łakomy, J. Kaczorowska, Lublin–Warszawa 2018.
Truchanowicz T., Związek Harcerstwa Polskiego na Wschodzie. Z dziejów harcerstwa na obczyźnie 1940–1946, Kraków 1987.
Uchodźstwo polskie w Rosji w latach I wojny światowej w świetle dokumentów, oprac. M. Korzeniowski, K. Latawiec, D. Tarasiuk, Lublin 2018.
Waingertner P., Udział polskiej młodzieży w życiu politycznym Królestwa Kongresowego w latach 1905–1918 w świetle relacji z epoki, „Dzieje Najnowsze” 2021, nr 3.
Wapiński R., Obóz narodowy [w:] Życie polityczne w Polsce 1918–1939, red. J. Żarnowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.
Wierzbicki M., Harcerz. Żołnierz. Obywatel. Zygmunt Lechosław Szadkowski (1912–1995), Lublin 2016.
Wierzbicki M., Człowiek z Polski. Prezydent RP Kazimierz Aleksander Sabbat (1913–1989) i polska emigracja niepodległościowa, Lublin 2019.
Wierzbicki M., Związek Harcerstwa Polskiego na Wschodzie (1941–1948) w świetle korespondencji hm. Zygmunta Lechosława Szadkowskiego [w:] Światowe harcerstwo. Związek Harcerstwa Polskiego na obczyźnie w latach 1918–2018. Studia, szkice i materiały, red. nauk. M. Wierzbicki, współpr. T. Szadkowska-Łakomy, J. Kaczorowska, Lublin–Warszawa 2018.
Witting J., Komitet Naczelny ZHP na czas wojny (1939–1946) [w:] Dzieje harcerstwa na obczyźnie w latach 1912–1992. Materiały z konferencji naukowej odbytej w dniach 29–30 maja 1992 r. w Rogach k. Gorzowa Wlkp., red. M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 1992.
Wojno A., Harcerstwo polskie w Niemczech 1945–1947, Lublin 1993.
Wołoszyn A., Raczyński P., Skauting polski w Wiedniu podczas I wojny światowej [w:] Dzieje harcerstwa na obczyźnie w latach 1912–1992. Materiały z konferencji naukowej odbytej w dniach 29–30 maja 1992 r. w Rogach k. Gorzowa Wlkp., red. M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 1992.
Wójcik Z., Afryka lat czterdziestych we wspomnieniach instruktorki harcerskiej, „Roczniki Nauk Społecznych” 1998, t. 26, nr 2.
Wójcik Z., Afryka lat czterdziestych we wspomnieniach instruktorki harcerskiej, Warszawa 1997.
Wrzosek M., Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej: 1914–1918, Warszawa 1990.
Życie polityczne w Polsce 1918–1939, red. J. Żarnowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
