Od czasu do czasu na byłych ziemiach III Rzeszy włączonych do Polski po II wojnie światowej odkrywane są różnej wielkości zbiory metalowych tabliczek z wytłoczonymi napisami, których pochodzenie i przeznaczenie nierzadko budzi wątpliwości. W październiku 2011 r. do zasobu archiwalnego Oddziału IPN we Wrocławiu trafiło 117 tego rodzaju dokumentów, zgoła nietypowych ze względu na ich postać fizyczną. Na cienkich cynowych płytkach o wymiarach 55 × 108 mm mechanicznie odciśnięto szereg informacji w języku niemieckim. W 2004 r. – w pobliżu nieistniejącego dziś wieżowca byłych Jelczańskich Zakładów Samochodowych – jeden z uczniów okolicznej szkoły znalazł tabliczki rozrzucone na polu ornym swojego ojca. Zdecydowana większość obiektów jest w bardzo złym stanie – niektóre są wyraźnie nadtopione, inne skorodowane i powyginane, część zachowała się tylko we fragmentach. Metalowe płytki były przechowywane i wykorzystywane przez administrację niemieckiej fabryki zbrojeniowej Berthawerk. Wykorzystywano je w celu usprawnienia funkcjonowania fabryki pod względem administracyjno-biurowym.

Wiosną 2016 r. do Oddziału IPN w Rzeszowie zgłosiła się osoba wyrażająca chęć przekazania znaleziska odkrytego podczas prac na strychu domu. Było to pudło zawierające kilkanaście klisz fotograficznych szklanych oraz jedną błonę celuloidową, na których znajdowały się zdjęcia w większości pochodzące z dwudziestolecia międzywojennego. Wstępna ocena tematyki znaleziska nasunęła wątpliwości, czy kwalifikuje się ono do włączenia do zasobu archiwalnego IPN. O kontynuowaniu opracowania zbioru zadecydowała jedna klisza przedstawiająca portretowe zdjęcie podoficera artylerii. Kluczowych informacji pozwalających na zidentyfikowanie opisywanej postaci dostarczyły odnalezione na strychu dokumenty papierowe, w tym: księga buchalteryjna zakładu rymarskiego Władysława Cichego prowadzona od maja 1942 r. do lutego 1945 r., karty meldunkowa i pracy z okresu okupacji należące do Weroniki Cichy, kilka cegiełek z darowizn na różne cele. Po przeprowadzeniu kwerendy w archiwum Oddziału IPN w Rzeszowie okazało się, że znajdują się w nim akta dochodzeniowo-śledcze dotyczące lokalnego rymarza Władysława Cichego. Dzięki informacjom zamieszczonym w protokole przesłuchania Cichego możemy poznać dokładnie historię jego życia.

Mimo odległości dzielącej oba państwa i różnic ustrojowych czy społecznych Iran cieszył się dużym zainteresowaniem PRL i jej służb. Stosunki dyplomatyczne i kulturalne oraz wymiana handlowa wymagały zaangażowania aparatu bezpieczeństwa w celu ochrony interesów Polski i jej obywateli. Pochodną tego zaangażowania jest wytworzona dokumentacja, przechowywana obecnie w Instytucie Pamięci Narodowej. Zgromadzono w nim materiały zarówno polskiego kontrwywiadu, które powstały w wyniku inwigilacji Ambasady Iranu w Warszawie i jej pracowników, jak i polskiego wywiadu (cywilnego i wojskowego), analizującego wydarzenia na Bliskim Wschodzie. Największa liczba dokumentów Departamentu I MSW i Zarządu II Sztabu Generalnego WP dotyczy sytuacji w Iranie pod koniec lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych: rewolucji islamskiej i przemian politycznych, napięć na linii Waszyngton–Teheran i wojny irańsko-irackiej. Omawiane źródła mogą być przydatne dla badaczy aparatu bezpieczeństwa, a także historyków koncentrujących się na stosunkach polsko-irańskich i historii tego bliskowschodniego kraju.

Materiały o charakterze relacji osobistych są ważnym źródłem na temat życia codziennego. Jednakich lektura z okresu okupacji przynosi stosunkowo mało informacji dotyczących codzienności, a właściwie pewnych jej obszarów. Osoby, które spisywały swoje wojenne losy, skupiły się głównie na wątkach martyrologicznych lub działalności konspiracyjnej skierowanej przeciwko okupantowi, ewentualnie na tym, co różniło życie pod okupacją od przedwojennej egzystencji, nie zaś na tym, co pozostało niezmienione. Wojenna codzienność zazwyczaj stanowiła tło dla wydarzeń, które autorzy uznali za warte upamiętnienia. Autorka analizuje czynniki, które wpłynęły na mniejszą niż oczekiwana obecność codzienności w źródłach wspomnieniowych, takie jak płeć i wiek autorów, stopień zakorzenienia w lokalnej społeczności, a przede wszystkim czas powstania wspomnień. Jako materiał do badań posłużyły relacje osobiste osób, które okupację lub jej część spędziły w Krakowie.

Pod koniec listopada 1919 r. do Kijowa, gdzie na początku I wojny światowej przebywało kilkadziesiąt tysięcy Polaków, skierowano misję Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża, która miała udzielać im pomocy podczas przygotowań do wyjazdu do ojczyzny. Mimo że miała ona charakter humanitarny, decydującą rolę w jej działalności odgrywały czynniki polityczne. Z tego powodu nie mogła wykonywać swoich zadań w Kijowie. Udało się to natomiast w Besarabii, gdzie niemal przez miesiąc udzielała kompleksowej pomocy. Praca ta zakończyła się wraz z przybyciem Armii Czerwonej, gdyż dla bolszewickiej administracji ważniejsze były kwestie walki klasowej niż prawa człowieka. Niniejsza publikacja przybliża okoliczności związane z organizacją wspomnianej misji, jej przybyciem na Ukrainę і realizacją postawionych przed nią zadań.

Po niemieckiej napaści we wrześniu 1939 r. na II Rzeczpospolitą część Ukraińców postanowiła zawalczyć o utworzenie własnego państwa. Ich postawa jasno oznaczała kolaborację z Niemcami. Zwolennicy takiego kierunku skupili się przede wszystkim wokół Ukraińskiego Centralnego Komitetu, założonego w kwietniu 1940 r. Na jego czele stanął urodzony w Polsce Wołodymyr Kubijowycz. Wierzył on w zmianę sytuacji swoich rodaków i chciał zostać ich rzecznikiem przed władza mi niemieckimi. W artykule omówiono rolę UCK w życiu politycznym Ukraińców w wojennej rzeczywistości oraz cele i zadania, jakie stawiali przed Komitetem jego założyciele. Pokazuje intencje Niemców wobec tej społeczności oraz szereg wydarzeń, które wskazywały na nie wielkie polityczne znaczenie Ukraińców. Zostali oni wykorzystani przez stronę niemiecką, nie zyskując w zamian żadnej szansy realizacji swojego celu, jakim było utworzenie niezależne go państwa. Z czasem rola UCK malała, aby 17 kwietnia 1945 r. ostatecznie zakończyć działalność.

Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie specyfiki przechowywanej w zasobie Archiwum IPN w Warszawie i Bydgoszczy dokumentacji kontrwywiadu cywilnego PRL. Na przykładzie województwa bydgoskiego omówiono zwalczanie działalności szpiegowskiej prowadzonej przez zachodnich dyplomatów w latach sześćdziesiątych. Przybliżono podstawowe zagadnienia związane ze statusem dyplomatycznym attaché wojskowych i prowadzoną przez nich działalnością rozpoznawczo-wywiadowczą na terenie PRL. Opisano dwie odmienne od siebie operacje wywiadowcze przeprowadzone przez zachodnich attaché wojskowych w latach 1965–1966 w Bydgoszczy. Polegały one na obserwacji lotniska wojskowego i samolotów oraz na dokonaniu przejazdu rozpoznawczego w pobliżu polskich i sowieckich jednostek wojskowych zlokalizowanych na terenie kilku województw. Przedstawiono również okoliczności schwytania dwóch zachodnich attaché fotografujących infrastrukturę wojskową w Bydgoszczy w styczniu 1968 r. Zdobyte wcześniej doświadczenia ułatwiły zatrzymanie obu dyplomatów wraz ze sprzętem fotograficznym i materiałami szpiegowskimi. Schwytanie dyplomatów dało podstawę do przeprowadzenia medialnej kampanii propagandowej. Jej celem było zniwelowanie w społeczeństwie sympatii do państw kapitalistycznych poprzez zdemaskowanie działalności szpiegowskiej dyplomatów zachodnich w PRL.

Warszawska Pielgrzymka Piesza do Częstochowy corocznie stanowiła wyzwanie dla władz komunistycznych w Polsce, które do jej inwigilacji i represjonowania angażowały zarówno aparat bezpieczeństwa, jak i administracyjny. MSW inspirowało i koordynowało „działania rozpoznawcze, neutralizujące i profilaktyczne”. Rutynowy zestaw podejmowanych przez SB działań stanowiły przedsięwzięcia zapobiegawcze (np. rozmowy z organizatorami, mnożenie biurokratycznych wymagań), propagandowe, a także prowokacje o charakterze dezintegracyjnym (najtrudniejsze do udowodnienia z powodu zacierania śladów i skrupulatnego niszczenia dokumentacji), a po zakończeniu pielgrzymki – represje karne i administracyjne. Do inwigilacji pielgrzymki stosowano także dostępne środki technicznego zabezpieczenia oraz osobowe źródła informacji. Szczególnie interesująca okazała się sprawa uznanej za „nielegalną” 247. Warszawskiej Pielgrzymki Pieszej w 1963 r., której zakazano pod pretekstem zwiększonej liczby zachorowań na ospę. Trzy la ta później władze komunistyczne zarządziły rekordową mobilizację w celu zabezpieczenia operacyjnego jubileuszowej 250. Warszawskiej Pielgrzymki Pieszej, wędrującej w roku milenijnym. Operację krypt. „Zorza” zabezpieczały 1723 osoby, które korzystały z 30 radiowozów, ponad 20 motocykli, 45 samochodów ciężarowych, 2 armatek wodnych i 5 wyrzutni środków chemicznych.

Przez kilkadziesiąt lat o Obławie Augustowskiej nie wolno było mówić. Sowieckie władze przeprowadziły ją i ukryły jej konsekwencje na lata. Dostęp do materiałów związanych z obławą stał się możliwy na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. Jesienią 2015 r. historycy z Oddziału IPN w Białymstoku na rosyjskiej stronie internetowej pamyatnaroda po raz pierwszy odnaleźli materiały bezpośrednio odnoszące się do przebiegu Obławy Augustowskiej. Publikowany dokument został zlokalizowany w kwietniu 2017 r. Jest to sprawozdanie z realizacji operacji przeczesywania augustowskich terenów leśnych i znajdujących się tam osad „w celu likwidacji uzbrojonych band Armii Krajowej”, przeprowadzonej od 12 do 18 lipca 1945 r. Jest to jedyny jak na razie odnaleziony raport dotyczący obławy, skierowany bezpośrednio do Józefa Stalina – naczelnego dowódcy Kwatery Głównej (Stawki) Najwyższego Naczelnego Dowództwa sił zbrojnych ZSRS.

O tym, że w archiwach służb wywiadowczych jest wiele interesujących dokumentów, nie trzeba nikogo przekonywać. W ich zasobach znajduje się też wiele materiałów dotyczących Polski i jej obywateli. Do tej grupy należy zaliczyć tajny raport CIA na temat Włodzimierza Bączkowskiego, znanego głównie z działalności prometejskiej. Publikowany dokument został udostępniony przez Centralną Agencję Wywiadowczą na wniosek Bartosza Rutkowskiego, który następnie zamieścił go w czasopiśmie „Nowy Prometeusz”. Dlaczego więc warto jeszcze raz go opublikować? Raport z 10 maja 1949 r. nie został bo wiem odpowiednio opracowany, choć zawiera przeinaczenia lub nieścisłe informacje. Na trzystronicowy dokument należy zwrócić uwagę nie tylko ze względu zawarte w nim wiadomości (prawdziwe i błędne), lecz także ze względu na czas jego powstania i ocenzurowanie dużej wstępnej części raportu mimo upływu przeszło 60 lat.

Wysoki funkcjonariusz organów bezpieczeństwa państwa Józef Dziemidok w latach osiemdziesiątych przekazał do resortu dokument rzadko spotykany w materiałach personalnych funkcjonariuszy – relację dotyczącą kulisów jego działań w aparacie represji w latach 1957–1964. Obejmu je ona okres od likwidacji tygodnika „Po Prostu” do zwolnienia Dziemidoka ze służby w 1964 r. Choć wspomniany dokument został sporządzony dopiero po latach od opisywanych wydarzeń, to jednak są przesłanki, by uznać go za dość wiarygodny. Bohater relacji rozpoczynał służbę w 1945 r. w WUBP w Poznaniu. Dwa lata później przeniesiono go do MBP w Warszawie. Co najmniej kilkakrotnie sprzeciwił się koncepcjom przedstawianym przez wyżej postawionych decydentów z centralnych i stołecznych struktur SB. Przyczyniło się to do przedwczesnego zakończenia jego pracy w warszawskiej „bezpiece” oraz wydelegowania go do służby w Wietnamie i finalnego zwolnienia ze służby w stopniu pułkownika.