Język Polski
English
Deutsch
Français (France)
Italiano
Русский
Strategie przetrwania Polaków wysiedlonych z Zamojszczyzny w niemieckim obozie przejściowym w Zamościu (UWZ-Lager Zamosc) w latach 1942-1943 – w świetle narracji autobiograficznych byłych więźniów
Beata Kozaczyńska
https://orcid.org/0000-0002-1653-3472
Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytetu w Siedlcach
Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 44 Nr 2 (2024), strony: 198-218
Data publikacji: 2025-04-02
https://doi.org/10.48261/PIS244409
PDF
Abstrakt
UWZ-Lager Zamosc był centralnym obozem przejściowym, utworzonym dla polskiej ludności cywilnej przymusowo wysiedlanej z Zamojszczyzny w latach 1942–1943, podczas próby realizacji „Generalplan Ost” w Generalnym Gubernatorstwie. Po przekroczeniu obozowej bramy rozpoczynała się nieopisana tragedia uwięzionych w nim osób. Po zarejestrowaniu i przejściu selekcji wartościującej pod kątem zniemczenia oraz przydatności do niewolniczej pracy w Rzeszy więźniowie oczekiwali na sformowanie transportu i wywiezienie w dalszą drogę. Okres pobytu „za drutami” w Zamościu zazwyczaj wynosił od kilku dni do kilku tygodni. W tym czasie więźniowie przebywali w nieludzkich warunkach sanitarno-bytowych, na które składały się: głód, zimno, stłoczenie w przeludnionych barakach, choroby (zwłaszcza zakaźne), brak leków itp. W rezultacie zmarło wielu z nich, zwłaszcza dzieci i osób starszych. Najcięższy był los dzieci niespełniających kryterium rasy nordyckiej, siłą odłączanych od rodziców podczas selekcji i przydzielanych pod opiekę starcom. Dzieciom tym próbowali pomóc ich bliscy, których pozostawiono przy nich podczas selekcji rasowej – najczęściej matki (niezwykle rzadko ojcowie), babcie, czasem dziadkowie. Celem niniejszego artykułu jest nakreślenie wybranych przykładów strategii przetrwania więźniów UWZ-Lager Zamosc w obozowej rzeczywistości przez pryzmat jednostkowych doświadczeń (z pominięciem strony duchowej i przeżyć wewnętrznych), zapisanych w ich powojennych narracjach autobiograficznych. Źródła te pokazują, jak uwięzieni próbowali zaadaptować się do życia w obozie w pierwszych miesiącach jego działalności.
Słowa kluczowe
obóz przejściowy • wysiedlenie • Zamojszczyzna • II wojna światowa • więźniowie • przetrwanie w obozie • strategie przetrwania transit camp • deportation • Zamość region • World War II • prisoners • survival in the camp • survival strategies
Bibliografia
Archiwum Historii Mówionej Domu Spotkań z Historią i Ośrodka KARTA, Relacja świadka Jerzego Pola; https://audiohistoria.pl/nagranie/4739-ahm_2757 (dostęp 12 XII 2020 r.).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (GK 162/663), Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Lublinie (GK 175/217), Szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu. Ekspozytura w Łodzi (GK 69/163; 69/329), Zbiór mikrofilmów Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pamięci Narodowej z akt przechowywanych w innych instytucjach (BU 2535/45, cz. I; 2535/1071).
Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Lublinie, I Ds. 219/46, t. 1, Akta Prokuratora Sądu Okręgowego w Zamościu w sprawie wywożenia dzieci z Zamojszczyzny w czasie okupacji niemieckiej.
Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku, VII/-171, Zbiór relacji i pamiętników, M. Kolo, „Losy dzieci z Zamojszczyzny”, rkps, Siedlce, 26 kwietnia 1979 r., VII/M-698, Zbiór relacji i pamiętników, J. Kukiełka, Relacja, mps, Warszawa 2005.
Archiwum Państwowe w Zamościu, Konkurs „Tygodnika Zamojskiego” pt. „Kiedy przyszli podpalić dom…”, 4, praca nr 62: M. Surmach, „Wspomnienia z akcji pacyfikacyjnej osady Krasnobród oraz pobytu w U.W.Z. Lager w Zamościu”, mps, b.d.; 2, praca nr 98: N. Konopska, „Kiedy przyszli podpalić dom”, mps, b.d.; Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Delegatura w Zamościu, Zbiór Michała Bojarczuka, nauczyciela i regionalisty 1920–1969.
Zbiory własne autorki, Kwiatkowski E., „Moje wysiedlenie” [w:] „Wysiedlenie Wielączy 05-12 i 19-12-1942 r. Zbiór relacji wysiedlanych w 65-tą rocznicę tych wydarzeń”, 2007, mps.
A.S., „U.W.Z. Lager” w Zamościu [w:] Niemcy i Zamojszczyzna 1939–1944. Wydawnictwo materiałów do dziejów Zamojszczyzny w latach wojny 1939–1944, red. Z. Klukowski, t. 3, Zamość 1946.
Dutkowska J., Przeżyć ponad ludzkie siły… [w:] I usłyszeli płacz dzieci…, red. M. Bartosiak, Kałuszyn 2024.
Garbacik B., Okupacyjne losy Zawady [w:] Okupacja Zamojszczyzny we wspomnieniach jej mieszkańców, red. R. Smoter Grzeszkiewicz, B. Garbacik, Lublin 2013.
Główka C., Fragment mojego życiorysu z lat 1939–1945 [w:] Nie było kiedy płakać… Losy rodzin polskich wysiedlonych z Zamojszczyzny 1942–1943, wstęp, wybór i oprac. B. Kozaczyńska, t. 2, Siedlce 2014.
Hitlerowski aparat wysiedleńczy w Polsce. Sylwetki głównych jego „działaczy”, oprac. i wybór dokumentów W. Szulc, Warszawa 1973.
Kajtel H., Pacyfikacja wsi Paary [w:] idem, Hitlerowski obóz przesiedleńczy w Zamościu. UWZ Lager Zamość, Biłgoraj 2003.
Kawalec L., Jurek [w:] Braterska pomoc. Wspomnienia dotyczące pomocy społeczeństwa Lubelszczyzny ofiarom hitlerowskiego terroru, wybór R. Machuła, A. Wiśniewska, Lublin 1978.
Kliszczyńska A., Nadzieja umiera ostatnia [w:] Byliśmy w transportach. Dzieci Zamojszczyzny, wstęp i oprac. B. Kozaczyńska, Warszawa 2017.
Klukowski Z., Zbrodnie niemieckie w Zamojszczyźnie, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce” 1947, t. 2.
Kropornicka J., Byłam dwa i pół roku bez rodziców [w:] Byliśmy w transportach. Dzieci Zamojszczyzny, wstęp i oprac. B. Kozaczyńska, Warszawa 2017.
Leszczyński B., Wysiedlenie Wielączy-Kolonii [w:] Nie było kiedy płakać… Losy rodzin polskich wysiedlonych z Zamojszczyzny 1942–1943, wstęp, wybór i oprac. B. Kozaczyńska, t. 2, Siedlce 2014.
Łapiński A., Z Zamościa do Kotunia [w:] Byliśmy w transportach. Dzieci Zamojszczyzny, wstęp i oprac. B. Kozaczyńska, Warszawa 2017.
Margol T., Ocalone dzieci Zamojszczyzny, Wrocław 2015.
M.J., Nie wierzyliśmy we własne szczęście… [w:] Nie było kiedy płakać… Losy rodzin polskich wysiedlonych z Zamojszczyzny 1942–1943, wstęp, wybór i oprac. B. Kozaczyńska, t. 1–2, Siedlce 2014.
Neuman I., Moje wspomnienia z obozu w Zamościu [w:] H. Kajtel, Hitlerowski obóz przesiedleńczy w Zamościu. UWZ Lager Zamość, Biłgoraj 2003.
Opitz I., Wspomnienia z 1942–1945 r. [w:] Byliśmy w transportach. Dzieci Zamojszczyzny, wstęp i oprac. B. Kozaczyńska, Warszawa 2017.
Pilewicz L., Moje wojenne dzieciństwo… [w:] Byliśmy w transportach. Dzieci Zamojszczyzny, wstęp i oprac. B. Kozaczyńska, Warszawa 2017.
Pol J., Cała nasza gospodarka była rozgrabiona [w:] Wojenne losy Dzieci Zamojszczyzny, oprac. J. Rodzik, Zamość 2007.
Popek S., Przebaczamy sąsiadowi, choć za pieniądze zdradził swoich rodaków [w:] Wojenne losy Dzieci Zamojszczyzny, oprac. J. Rodzik, Zamość 2007.
Relacja lekarza Zygmunta Węcławika o wysiedleniu Skierbieszowa [w:] Zamojszczyzna w okresie okupacji hitlerowskiej (relacje wysiedlonych i partyzantów), oprac. i wstęp A. Glińska, Warszawa 1968.
Rodzik J., Mój mały braciszek Krzyś umarł z głodu… [w:] Wojenne losy Dzieci Zamojszczyzny, oprac. J. Rodzik, Zamość 2007.
Skuratowicz W., Barak Nr 13 („U.W.Z. Lager in Zamosc”) [w:] Niemcy i Zamojszczyzna 1939–1944. Wydawnictwo materiałów do dziejów Zamojszczyzny w latach wojny 1939–1944, red. Z. Klukowski, t. 3, Zamość 1946.
Tokarz Z., Dzieci polskie w obozach hitlerowskich w latach 1939–1945 [w:] Dziecko w obozie hitlerowskim. Materiały z sesji naukowej, red. Z. Murawska-Gryń, Lublin 1972.
Węcławik S., Ten epizod historii tworzyliśmy pierwsi [w:] Nie było kiedy płakać… Losy rodzin polskich wysiedlonych z Zamojszczyzny 1942–1943, wstęp, wybór i oprac. B. Kozaczyńska, t. 2, Siedlce 2014.
Węcławik W. i J., Wysiedlili nas ze Skierbieszowa [w:] Byliśmy w transportach. Dzieci Zamojszczyzny, wstęp i oprac. B. Kozaczyńska, Warszawa 2017.
Woźniak Z., Moje wspomnienia z lat okupacji niemieckiej 1939–1945 [w:] Byliśmy w transportach. Dzieci Zamojszczyzny, wstęp i oprac. B. Kozaczyńska, Warszawa 2017.
Zając J., Babcie śpiewały „Serdeczna Matko” [w:] Byliśmy w transportach. Dzieci Zamojszczyzny, wstęp i oprac. B. Kozaczyńska, Warszawa 2017.
Zalewska-Romanowicz L., Byłam Dzieckiem Zamojszczyzny [w:] Byliśmy w transportach. Dzieci Zamojszczyzny, wstęp i oprac. B. Kozaczyńska, Warszawa 2017.
Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej, red. C. Madajczyk, t. 1, Warszawa 1979.
Zielińska J., Cztery siostry. Echa najdalszych wspomnień [w:] Nie było kiedy płakać… Losy rodzin polskich wysiedlonych z Zamojszczyzny 1942–1943, wstęp, wybor i oprac. B. Kozaczyńska, t. 1–2, Siedlce 2014.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Pamięć i Sprawiedliwość
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
