Język Polski
English
Organizacja wywiadu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej na Pomorzu podczas okupacji niemieckiej. Próba analizy
Bogdan Chrzanowski
https://orcid.org/0000-0002-2725-8074
Uniwersytet Gdański, Muzeum Stutthof w Sztutowie
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, No. 14 (2021), pages: 243–284
Publication date: 2021-12-30
https://doi.org/10.48261/PAIPN211411
PDF (Język Polski)
Abstract
During World War II, intelligence activity in Pomerania was one of the most important forms of fighting the enemy. It was conducted under the very difficult conditions of occupational terror, which had a fundamental influence on the scope and forms of activity of particular intelligence divisions. There were many munitions industry plants in Pomerania, including naval production in its northern regions. These facilities were subject to systematic observation conducted by the central long-range offensive intelligence network, crypt. ‘Stragan’ [Market Stall], and later ‘Lombard’ [Pawnshop] of the Branch Offensive Intelligence of the Department II of the Main Headquarters of the Union for Armed Struggle – the Home Army, as well as ZWZ-AK intelligence in the Pomeranian District. The ZWZ-AK information and intelligence service had a well-developed apparatus covering not only the territory of occupied Poland, but also other occupied countries, as well as the Reich, Austria and countries sympathetic to Germany. The intelligence information collected was sent to the Bureau of Military Studies and the Bureau of Industrial Intelligence Studies, where it was subjected to verification. These materials were then passed on to Branch II of the Commander-in-Chief’s Staff in London, and made available to the British. The ZWZ-AK intelligence work was thus carried out on the basis of guidelines drawn up by the C-in-C Staff in London, which in turn carried out tasks requested by British intelligence. Reports covering the area from Hamburg through Szczecin, Gdynia and Gdansk, up to Konigsberg and Riga constituted a large percentage of the reconnaissance and were extremely useful to the Allies. As a result, the British attached great importance and value to them. The work of the underground continued after the end of the German occupation, but this time against Soviet occupation and later subjugation.
References
Archiwum Akt Nowych w Warszawie: Akta Komendy Głównej Armii Krajowej: 2368/1; 2375/1; 2375/2; 2375/3; 2375/5; 2375/6; 2375/10; 2375/11; 2375/12; 2375/13; 2375/14; Akta Delegatury Rządu RP na Kraj: 2270/4; Niemieckie władze okupacyjne: 1631; Ministerstwo Sprawiedliwości Trzeciej Rzeszy: 2582.
Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu: Akta Okręgu Pomorskiego Armii Krajowej: 7.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Delegatura w Bydgoszczy: 069/137–151.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie: 2535/10; GK 317/892–894.
Archiwum Muzeum Stutthof w Sztutowie: Akta Gestapo: Z-II-3-4; Akta Antoniego Wiśniewskiego-Wiensa: Z-II-1-7; Dokumenty „Alfy”: Z-II-1-52 (kserokopie z Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, obecnie AIPN); Akta Komendy Głównej Armii Krajowej: IX.3.21.26; IX.3.21.32; IX.3.22.141; IX.3.22.146.
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. II: Czerwiec 1941 – kwiecień 1943, oprac. zbior., Londyn 1973.
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. II, cz. 1: Czerwiec 1941 – kwiecień 1943, oprac. zbior., Warszawa 2019.
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. II, cz. 2: Czerwiec 1941 – kwiecień 1943, oprac. zbior., Warszawa 2019.
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. III: Kwiecień 1943 – lipiec 1944, oprac. zbior., Londyn 1976.
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. V: Październik 1944 – lipiec 1945, oprac. zbior., Londyn 1981.
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. VI: Uzupełnienia, oprac. zbior., Londyn 1989
Borodziej W., Terror i polityka. Policja niemiecka a polski ruch oporu w GG 1939–1945, Warszawa 1985.
Buchheim H., Die SS-das Herrschaftinstrument Befehl Und Gehorsam [w:] Anatomie des SS-Staates, Band 1, München 1984.
Bułhak W., Raport szefa Oddziału II KG AK ppłk. dypl. Mariana Drobika „Bieżąca polityka polska a rzeczywistość” i sprawa jego aresztowania (listopad–grudzień 1943) [w:] Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej, red. W. Bułhak, Warszawa 2008.
Butler R., Gestapo, Warszawa 2006.
Bystrzycki P., Znak cichociemnych, Warszawa 1987.
Chomiczewski Z., Pion Studialny Oddziału II Komendy Głównej ZWZ-AK 1939–1944 [w:] Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej, red. W. Bułhak, Warszawa 2008.
Chrzanowski B., Akcje gestapo przeciwko konspiracji pomorskiej na terenie Grudziądza i Gdyni (nieznany dokument Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie), „Stutthof. Zeszyty Muzeum” 2013, nr 1.
Chrzanowski B., Akcje gestapo przeciwko konspiracji pomorskiej na terenie Grudziądza i Gdyni (nieznany dokument Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie) – uzupełnienie, „Stutthof. Zeszyty Muzeum” 2014, nr 2.
Chrzanowski B., Bendig Franciszek Ksawery (1911–1980) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 2, red. E. Zawacka, Toruń 1996.
Chrzanowski B., Co gestapo wiedziało o Polsce Podziemnej? Nieznany dokument niemiecki. Fragment protokołu z przesłuchania Sławomira Czesława Kublickiego – członka organizacji Polski Obóz Narodowo-Syndykalistyczny (Polskiej Organizacji Narodowo-Syndykalistycznej) [w:] I Kongres Historyków Konspiracji Niepodległościowej. 25 lat niezależnych badań naukowych nad konspiracją niepodległościową 1939–1945. Ludzie, instytucje, wydarzenia. Materiały z XXV Sesji Naukowej w Toruniu w dniach 12–13 XI 2015 roku, red. J. Marszalec, K. Minczykowska, Toruń 2018.
Chrzanowski B., Delegatura Rządu RP na Kraj na Pomorzu. Nieznane karty z frontu walki cywilnej podczas okupacji niemieckiej i po jej zakończeniu, Toruń 2011.
Chrzanowski B., Działania operacyjne Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy wobec pracowników Bydgoskiej Ekspozytury Wewnętrznej nr 3 Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego (kryptonim „Targowica”) w świetle zachowanych dokumentów [w:] Wywiad wojskowy II Rzeczypospolitej, red. P. Kołakowski, A. Pepłoński, Kraków 2011.
Chrzanowski B., Dukalski Mieczysław (1910–1998) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 4, red. A. Zakrzewska, E. Zawacka, Toruń 1998.
Chrzanowski B., Ekspozytura „Północ” Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza na terenie Szwecji [w:] Polski wywiad wojskowy 1918–1945, red. P. Kołakowski, A. Pepłoński, Toruń 2006.
Chrzanowski B., Fragmenty dokumentów radomskiego gestapo dotyczące komendanta Okręgu Pomorskiego Armii Krajowej ppłk. Rudolfa Ostrihanskiego z maja–czerwca 1943 r., „Stutthof. Zeszyty Muzeum” 2018, nr 6.
Chrzanowski B., Kaczmarek Bernard Władysław (1909–1982) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 3, red. A. Zakrzewska, E. Zawacka, Toruń 1997.
Chrzanowski B., Kniaziew Anatol (1889–1947) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 2, red. E. Zawacka, Toruń 1996.
Chrzanowski B., Lipski Bolesław (1890–1945) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 2, red. E. Zawacka, Toruń 1996.
Chrzanowski B., Łaniecki Leon (1908–1944) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 2, red. E. Zawacka, Toruń 1996.
Chrzanowski B., Na wieczną wartę odeszli od nas. Irena Jagielska-Nowak (1924–2006), „Biuletyn Fundacji Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek” 2007, t. 2.
Chrzanowski B., „Miecz i Pług” (Zjednoczone Organizacje Ruchu „Miecz i Pług”) na Pomorzu w latach okupacji niemieckiej 1939–1945, Toruń 1997.
Chrzanowski B., Olszewski Józef (1909–1942) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 1, red. H. Maciejewska-Marcinkowska, E. Zawacka, Toruń 1994.
Chrzanowski B., Organizacja i funkcjonowanie systemu łączności pocztowo-kurierskiej i wywiadowczej na odcinku Wybrzeże Gdańskie–Szwecja [w:] Z dziejów Wydziału Łączności Zagranicznej Komendy Głównej ZWZ-AK „Zagroda”. Materiały z VIII Sesji Popularnonaukowej połączonej z VI Zjazdem Kurierów i Emisariuszy w dniu 14 listopada 1998 r., red. K. Minczykowska, J. Sziling, Toruń 1999.
Chrzanowski B., Organizacja sieci przerzutów drogą morską z Polski do Szwecji w latach okupacji hitlerowskiej (1939–1945), „Stutthof. Zeszyty Muzeum” 1985, nr 5.
Chrzanowski B., Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy na Pomorzu. Nieznany dokument gestapo – protokół przesłuchania Andrzeja Eljaszewicza – pracownika Ekspozytury „Zachód” Oddziału II OW ZJ, „Zapiski Historyczne” 2015, z. 2.
Chrzanowski B., Pomorska konspiracji w walce z bronią V w latach 1943–1944 [w:] Tajemnice Blizny. Wywiad Armii Krajowej w walce z rakietami V-2, red. R. Wnuk, R. Zapart, współpr. J. Szkudliński, Gdańsk 2012.
Chrzanowski B., Sabotaż i dywersja na Pomorzu 1939–1945 [w:] „Akcja czynna” Polskiego Państwa Podziemnego, red. W. Grabowski, Warszawa 2007.
Chrzanowski B., Sprawa Anglika Ronalda Clarence’a Jeffery’ego – współpracownika wywiadu Armii Krajowej w świetle zachowanych dokumentów Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych [w:] Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku, t. 1, red. W. Skóra, P. Skubisz, Szczecin 2012.
Chrzanowski B., Struktura organizacyjna Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej na Pomorzu w latach 1939–1945 (Materiały do dyskusji) [w:] Armia Krajowa na Pomorzu. Materiały sesji naukowej w Toruniu w dniach 14–15 listopada 1992 r., red. E. Zawacka, M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Chrzanowski B., Trӓger Augustyn (1896–1957) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 3, red. A. Zakrzewska, E. Zawacka, Toruń 1997.
Chrzanowski B., Trӓger Roman (1923–1987) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 3, red. A. Zakrzewska, E. Zawacka, Toruń 1997.
Chrzanowski B., Walka niemieckiego aparatu policyjnego z pomorską konspiracją w latach 1940–1944, „Przeszłość i Pamięć” 2004, nr 3–4.
Chrzanowski B., Wiśniewski Antoni (1892–1955) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 2, red. E. Zawacka, Toruń 1996.
Chrzanowski B., Wywiad Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej na Pomorzu w latach okupacji niemieckiej [w:] Wkład polskiego wywiadu w zwycięstwo aliantów w II wojnie światowej. Akta konferencji naukowej. Kraków, 20–22 X 2002 r., red. Z.J. Kapera, Kraków 2004.
Chrzanowski B., Związek Jaszczurczy i Narodowe Siły Zbrojne 1939–1947. Nieznane karty pomorskiej konspiracji, Toruń 1997.
Chrzanowski B., Gąsiorowski A., Pomorski ruch oporu w świetle dokumentów Delegatury Rządu RP na Kraj (1940–1944), „Zapiski Historyczne” 1991, z. 4.
Chrzanowski B., Gąsiorowski A., Krzywiec Benedykt (1901–1971) [w:] Wydział Marynarki Wojennej „Alfa” Komendy Głównej Armii Krajowej, Toruń 2001.
Chrzanowski B., Gąsiorowski A., Potyrała Aleksander (1902–1964) [w:] Wydział Marynarki Wojennej „Alfa” Komendy Głównej Armii Krajowej, Toruń 2001.
Chrzanowski B., Gąsiorowski A., Woźnicki Józef (1893–1957) [w:] Wydział Marynarki Wojennej „Alfa” Komendy Głównej Armii Krajowej, Toruń 2001.
Chrzanowski B., Gąsiorowski A., Wydział Marynarki Wojennej „Alfa” Komendy Głównej Armii Krajowej, Toruń 2001.
Chrzanowski B., Gąsiorowski A., Steyer K., Polska Podziemna na Pomorzu w latach 1939–1945, Gdańsk 2005.
Chrzanowski B., Komorowski K., Chyliński Józef (1904–1985) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 3, red. A. Zakrzewska, E. Zawacka, Toruń 1997.
Crankshaw R., Gestapo – narzędzie tyranii, Warszawa 1958.
Delerue J., Historia gestapo, Warszawa 2011.
Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej 1939–1945, red. M. Woźniak, Poznań 1998.
Foedrowitz M., W poszukiwaniu „modus vivendi”. Kontakty i rozmowy pomiędzy okupantami i okupowanymi dotyczące porozumienia niemiecko-polskiego w czasie 2 wojny światowej, „Mars” 1994, t. 2.
Garliński J., Ostatnia broń Hitlera: V-1, V-2, Londyn 1977.
Gąsiorowski A., Cylkowski Lucjan (1907–1944) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 4, red. A. Zakrzewska, E. Zawacka, Toruń 1998.
Gąsiorowski A., Czy rzeczywiście na Pomorzu dokonano próby zamachu na Hitlera? Źródła, ustalenia, hipotezy [w:] Stawiać pytania, szukać odpowiedzi. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesor Urszuli Świętochowskiej, red. A. Chodubski, E. Polak, Sopot 2008.
Gąsiorowski A., Jan Kaszubowski i służby specjalne. Gestapo, Smiersz, UB…, Gdańsk 2008.
Gąsiorowski A., Włodarczyk Franciszek (1912–1989) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 1, red. H. Maciejewska-Marcinkowska, E. Zawacka, Toruń 1994.
Gąsiorowski A., Zwalczanie konspiracji pomorskiej 1939–1945 [w:] B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski, K. Steyer, Polska Podziemna na Pomorzu w latach 1939–1945, Gdańsk 2005.
Gontarczyk P., Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941–1944, Warszawa 2003.
Grabowski W., Polska tajna administracja cywilna 1940–1945, Warszawa 2003.
Grodecka Z., Ignaszak Stefan (1911–2005) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 7, red. E. Skerska, Toruń 2013.
Guziur O., Starczewski M., Lido i Stragan. Ślązacy w wywiadzie Armii Krajowej, Czeski Cieszyn 1992.
Ignaszak S., „Sieć wywiadu «Lombard» na Pomorzu 1943–1944”, mps.
Instytut Zachodni w Poznaniu: Militarne i wywiadowcze siły w ogólnych ramach polskiego ruchu oporu. Tajna sprawa dowództwa. Projekt, maszynopis: X/1/a.
Jaszowski T., Gruss Józef (1897–1969) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 3, red. A. Zakrzewska, E. Zawacka, Toruń 1997.
Jendrzejewski A., Polsko, ile Ty mnie kosztowałaś… Wywiadowcza działalność oficera Armii Krajowej Stefana Ignaszaka „Nordyka”, Gdańsk 2017.
Kariera SS-Oberscharführera Hermanna Baltruschata 1939–1945. Album fotograficzny funkcjonariusza Einsatzgruppe i Geheime Staatspolizei na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy, red. J.Z. Sawicki, współpr. J. Bӧhler, Warszawa 2014.
Kotarski L., Militarne sekrety. Tajny poligon III Rzeszy. Tropem wojennych tajemnic Łeby, Kraków 2015.
Kruszewski E.S., Akcja Kontynentalna w Skandynawii 1940–1945, Kopenhaga 1993.
Kruszewski E.S., „Felicja” – skandynawski fragment Akcji Kontynentalnej [w:] Nowoczesna historia Polski, red. J. Janowski, Londyn 1987.
Kunert A.K., Czajkowski Czesław Karol (1895–1944?) [w:] Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944, t. 1, Warszawa 1987.
Kunert A.K., Trojanowski Karol (1911–1981) [w:] Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944, t. 3, Warszawa 1991.
Larecki J., Wielki leksykon służb specjalnych świata. Organizacje wywiadu, kontrwywiadu i policji politycznych świata, terminologia profesjonalna i żargon operacyjny, Warszawa 2007.
Leski K., Życie niewłaściwie urozmaicone. Wspomnienia oficera wywiadu i kontrwywiadu AK, Warszawa 1989.
Lisiewicz P.M., Bezimienni. Z dziejów wywiadu Armii Krajowej, Warszawa 1987.
Maciejewska-Marcinkowska H., Welz Edmund (1917–1954) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 3, red. A. Zakrzewska, E. Zawacka, Toruń 1997.
Małaśnicka-Miedzianogóra M., Róże dla Lone. Za wolność Polski i Danii (1939–1945), wprowadz. W. Grabowski, Warszawa 2015.
Matusak P., Wywiad Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939–1945, Warszawa 2002.
Middlebrook M., Nalot na Peenemünde, przełożył M. Duryasz, Warszawa 1987.
Moorhouse R., Polowanie na Hitlera. Historia zamachów na wodza Trzeciej Rzeszy, Kraków 2006.
Męclewski A., Neugarten 27. Z dziejów gdańskiego gestapo, Warszawa 1974.
Ney-Krwawicz M., Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, Warszawa 1990.
Panecki T., Polonia zachodnioeuropejska w planach rządu RP na emigracji (1940–1945). Akcja Kontynentalna, Warszawa 1986.
Pepłoński A., Wywiad Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939–1945, Warszawa 1995.
Polskie podziemie w oczach wroga. Tajny raport dowódcy niemieckiego wywiadu gen. Reinharda Gehlena, oprac. J. Rydel, A.L. Sowa, komentarzem opatrzył J. Rydel, tłum. M. Stinia, J. Rydel, Kraków 2016.
Pronobis W., Generał „Grot”. Kulisy zdrady i śmierci, b.m.w. [2014].
Ramme A., Służba bezpieczeństwa SS, Warszawa 1975.
Skerska E., Banach Jan (1915–1993) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 6, red. E. Skerska, Toruń 2004.
Skóra W., Działalność polskiego wywiadu wojskowego w międzywojennym Szczecinie (1919–1939), „Przegląd Zachodniopomorski” 2011, z. 1.
Śliwińska Leokadia (1899 – po 1980) [w:] Encyklopedia Gdyni, red. M. Sokołowska, Gdynia 2006.
Strusiewicz W., „Ideały i rzeczywistość. Wspomnienia z lat wojny i okupacji”, mps.
Studium Polski Podziemnej w Londynie: Oddział VI, Centralne władze wojskowe. Wywiad: 2.3.6.1; 2.3.6.2.2; 2.3.6.3.3; 2.3.7; 2.3.7.1.1; Oddział VI, Krajowe władze wojskowe. Wywiad: 3.7.2.5; 3.7.4.1; Oddział VI, Sztokholmska Baza „Anna”: 5.2.4.1; Oddział VI, Kierownictwo Marynarki Wojennej „Alfa” KG AK: 2.6; Oddział VI, Depesze: 2.3.4.1.2; 2.4.3.9; Kolekcja ppłk. Narcyza Giedronowicza: 24/9.
Tucholski J., Bogusław Modest Żórawski (1902–1973) [w:] Cichociemni, Warszawa 1988.
Wilamowski J., Honor, zdrada, kaźń… Afery Polski Podziemnej 1939–1945, Warszawa 1999.
Wilamowski J., Kopczuk W., Tajemnicze wsypy. Polsko-niemiecka wojna na tajnym froncie, Warszawa 1990.
Witkowski J., Gestapo. Anatomia systemu, Warszawa 2005.
Wojewódzki M., Akcja V-1, V-2, Warszawa 1984.
Woźniak M., Ostrihansky Rudolf (1895–1963) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 3, red. A. Zakrzewska, E. Zawacka, Toruń 1997.
Wywiad i kontrwywiad Polskiego Państwa Podziemnego w starciu z V-1 i V-2, Warszawa 2020.
Zakrzewska A., Belau Jan (1912–1944) [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, cz. 1, red. H. Maciejewska-Marcinkowska, E. Zawacka, Toruń 1994.
Zbiory Bogdana Chrzanowskiego: Relacje: Jana Banacha, Sopot, 18 VI 1984 r., Ireny Jagielskiej-Nowak, Gdańsk, 20 VIII 2000 r., Janiny Działak-Wiśniewskiej, Poznań, 14 VI 1980 r., Stanisława Kaczmarka, Gdynia, 20 VII 1979 r., Kazimierza Leskiego, Warszawa, 19 III 1985 r., Mieczysława Rossy, Melbourne, 15 III 1984 r., Michała Rybikowskiego, Toronto, 30 V 1984 r., Witolda Strusiewicza, Chicago, 12 II 1983 r., Leokadii Śliwińskiej, Gdynia, 20 XI 1979 r., Edmunda Welza, Gdynia, 27 IX 1978 r.
