Język Polski
English
Gdańskie materiały I Alertu naczelnika Związku Harcerstwa Polskiego w zasobie Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Zarys problematyki akcji i próba jej analizy
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 17 (2024), strony: 47-72
Data publikacji: 2024-12-30
https://doi.org/10.48261/PAIPN241704
PDF
Abstrakt
W kwietniu 1965 r. został przeprowadzony I Alert naczelnika Związku Harcerstwa Polskiego – „Harcerski wiosenny zwiad”. Była to kilkudniowa, ogólnopolska, centralnie kierowana akcja, mająca na celu m.in. odnalezienie i upamiętnienie miejsc pamięci dotyczących II wojny światowej (pomników, tablic pamiątkowych, cmentarzy, leśnych mogił itd.). Wzięło w niej udział około 900 tys. polskich harcerzy. Sporządzili oni kilkadziesiąt tysięcy meldunków, które następnie ZHP przekazał Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Instytucja ta wykorzystała je m.in. do uzupełnienia prowadzonych przez siebie rejestrów miejsc zbrodni niemieckich w Polsce. Po likwidacji Głównej Komisji jej zasób archiwalny, w tym materiały dotyczące Alertu, stał się własnością Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. W artykule omówiono podstawowe zagadnienia związane z tłem politycznym i ideowym Alertu, jego przygotowaniem i realizacją, a także z propagandowym wykorzystaniem akcji przez władze PRL. Skoncentrowano się na analizie kart meldunków wytworzonych przez harcerzy z powiatu Gdańsk miasto, zawierających m.in. notatki o kategoriach zarejestrowanych obiektów i źródłach pozyskanych informacji, jak również na występujących w kartach błędach.
Słowa kluczowe
Alert • Gdańsk • harcerstwo • harcerze i harcerki • meldunki • miejsca pamięci • propaganda • PRL • zasób archiwalny • zbrodnie niemieckie • Związek Harcerstwa Polskiego • ZHP • II wojna światowa Alert [for Scouts] • scouting • Scouts and Guides • reports • sites of memory • propaganda • PRL • archival repository • German crimes • Polish Scouting and Guiding Association (Związek Harcerstwa Polskiego, ZHP) • World War II
Bibliografia
Alert III – Harcerska próba sprawności. Poradnik organizatora, Warszawa 1967.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku: 1061/43.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie: 1/334.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie: 1585/15835; 3055/247; 3960; GK 195/49, t. 1–2.
Archiwum Muzeum Harcerstwa w Warszawie: CI3.60; CI7A.33; CI8.1; MH/1228/DM.
Audycja „Bohaterowie są wśród nas – Alert 1974”, red. J. Kijowski, W. Pciachowski, sygn. MH/1228/DM, http://muzeumharcerstwa.pl/filia-pruszkow/item/875-bohaterowie-sa-wsrod-nas-alert, dostęp 25 VII 2023 r.
Bujas S., Działalność Rady Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w latach 1961–66, „Ochrona Zabytków” 1967, t. 20, nr 3.
Czachur W., Loew P.O., „Nigdy więcej wojny!”. 1 września w kulturze pamięci Polski i Niemiec w latach 1945–1989, Warszawa 2022.
Dawid A., Propagandowy obraz Niemiec w pierwszych rocznikach „Trybuny Opolskiej” (1952–1956) [w:] Propaganda w PRL i NRD. Tematy – instytucje – kampanie / Propaganda in der Volksrepublik Polen und der DDR. Themen – Institutionen – Kampagnen, red. E. Matkowska, R. Klementowski, J. Syrnyk, Wrocław – Warszawa 2019.
„Dziennik Bałtycki”, 23 IV 1965.
Dziurok A., Gomułkowska stabilizacja (1957–1970) [w:] A. Dziurok, M. Gałęzowski, Ł. Kamiński, F. Musiał, Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918–1989, Warszawa 2010.
Fajger Z., Materiały źródłowe. Blok XI. „Wypatroszenie żuczka” [w:] Harcerstwo w służbie Rzeczypospolitej, red. Z. Fajger, Rzeszów 2021 („Teki edukacyjne IPN”).
„Głos Słupski”, 24–25 IV 1965.
Golka M., Pamięć społeczna i jej implanty, Warszawa 2009.
Hausner W., Działalność krakowskich drużyn harcerskich na tle ideowych, politycznych, metodyczno-programowych i organizacyjnych decyzji władz naczelnych Związku Harcerstwa Polskiego w latach 1956–1980 [w:] Studia z dziejów harcerstwa 1944–1989, red. M. Wierzbicki, Warszawa 2009.
Hausner W., Wierzbicki M., Sto lat harcerstwa, Warszawa 2015.
Jasiński Ł., Sprawiedliwość i polityka. Działalność Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich/Hitlerowskich w Polsce 1945–1989, Gdańsk – Warszawa 2018.
Kiewicz A., Harcerstwo w Polsce Ludowej, Wrocław 2003.
Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 2007.
Kozioł R., Harcerstwo w pytaniach i odpowiedziach, Leżajsk 2011.
Kuligowski Z., Radys B., Harcerstwo gdańskie 1945–1973. Szkic dziejów, sylwetki komendantów, kronika wydarzeń, Gdańsk 2015.
Leksykon harcerstwa, red. O. Fietkiewicz, Warszawa 1988.
Marszałek K., Dziedzictwo, którego nie można odrzucić. Próba interpretacji wybranych źródeł z lat 1918–2015 do dziejów Związku Harcerstwa Polskiego, Kraków 2016.
Mazur S., Wychowanie dla obronności kraju w Związku Harcerstwa Polskiego, Kraków 1990.
Na szlakach walki. Harcerski alert zwycięstwa, Warszawa 1965.
Pick D., Ponad żelazną kurtyną. Kontakty społeczne między PRL i RFN w okresie detente i stanu wojennego, Warszawa 2016.
Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa. Lata wojny 1939–1945, Warszawa 1964.
Rogoż M., Wydawnictwo Harcerskie „Horyzonty” (1958–1976), „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia” 2013, t. 11.
Spis powszechny z dnia 6 grudnia 1960 r. Wyniki ostateczne. Ludność, gospodarstwa domowe. Polska, Warszawa 1965.
Spis powszechny z dnia 6 grudnia 1960 r. Wyniki ostateczne. Ludność, gospodarstwa domowe. Woj. gdańskie. Część IIA, tablice powiatowe, Warszawa 1965.
Stryczyński M., Gdańsk w latach 1945–1948. Odbudowa organizmu miejskiego, Wrocław –Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1981.
Syrokomski J., Pierwszy Alert, „Harcerstwo. Miesięcznik Związku Harcerstwa Polskiego” 1972, nr 10/11.
Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z późn. zm. (Dz.U. 2023, poz. 102).
Ustawa z dnia 2 lipca 1947 r. o utworzeniu Rady Ochrony Pomników Męczeństwa (Dz.U. 1947, nr 52, poz. 264).
Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 20 maja 1965 r. w sprawie ustalenia i ogłoszenia statutu stowarzyszenia wyższej użyteczności „Związek Harcerstwa Polskiego” (M.P. 1965, nr 28, poz. 155).
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
