Język Polski
English
Nie-do-widzenia: fotografie polskiego aparatu represji z lat 1944-1989 i ich dalsze losy
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 16 (2023), strony: 77–98
Data publikacji: 2023-12-29
https://doi.org/10.48261/PAIPN231605
PDF
Abstrakt
Aparat bezpieczeństwa Polski „ludowej” w latach 1944–1989 korzystał na szeroką skalę z fotografii. W pierwszych latach po wojnie koncentrował się na zwalczaniu jawnej opozycji i zbrojnego oporu. Nie dysponował jeszcze odpowiednim sprzętem fotograficznym i wyszkolonymi kadrami. W następnych latach wykorzystanie fotografii w pracy operacyjnej zostało ujęte w przepisach, powstała literatura teoretyczna w tym zakresie i zorganizowano szkolnictwo. Wypracowane zostały również specyficzne metody pracy resortowych fotografów.
Jedną z najważniejszych cech fotografii służby bezpieczeństwa była tajność, co miało wpływ na produkcję, formę, treść i dystrybucję zdjęć. Fotografie operacyjne można podzielić na cztery kategorie, zależnie od sposobu ich wykonania i stopnia utajnienia: wykonane z punktów zakrytych lub ruchomych punktów zakrytych; wykonane tajnie z tzw. modeli fotograficznych; wykonane jawnie pod tzw. legendą; wykonane jawnie. Zdjęcia należące do każdej z nich charakteryzują się odrębnymi cechami formalnymi i typami przedstawień.
Dostęp do zdjęć wykonanych przez organy bezpieczeństwa był ściśle reglamentowany, wskutek czego większość z nich oglądało bardzo niewiele osób. Zobaczenie ich przez inne osoby stało się możliwe dopiero po zmianie ustroju w Polsce w 1989 r. Początkowo fotografie te pojawiały się głównie w wydawnictwach i na ekspozycjach przygotowywanych przez IPN, później coraz częściej sięgali po nie dziennikarze i naukowcy z innych instytucji. Zwrócono też uwagę na warstwę estetyczną tych obrazów i zaczęto wykorzystywać je w sztuce. Te nowe użycia poza dyskursem historycznym poszerzają możliwości ich interpretacji, ale niosą ze sobą pewne zagrożenia.
Słowa kluczowe
fotografia • fotografia policyjna • fotografia artystyczna • historia fotografii • Służba Bezpieczeństwa • aparat represji • inwigilacja • kultura wizualna • sztuka photography • police photography • artistic photography • history of photography • security services • apparat of repression • repression apparatus • invigilation • surveillance • visual culture • art
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie: 00495/1541; 001708/16; 001708/2553; 024/249; 0296/207, t. 1; 0326/1; 0572/68; 0711/9; 0330/327, t. 27; 0447/286; 0749/32; 01220/107, t. 2; 01220/246; 01245/53; 01245/82; 01288/32, t. 1–2; 01304/457; 01521/2594; 01541/3; 01579; 354/2, t. 1–6; 388/16, t. 2–3, 5–7; 1585/283; 1585/2926; 1585/4987; 1585/4992; 1633/3646; 2241/93; 3456/1, t. 5–7.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Białymstoku: 011/23, t. 2.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku: 433/93; 433/101.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Szczecinie: 0012/323, t. 1–2.
Bartecka B., Rusznica Ł., How to Look Natural in Photos, Wrocław–London 2021.
[Bielecki C., Kelus J.K., Sikorska U.], Mały konspirator. Poradnik dla dorosłych i młodzieży, Lublin 1983.
Biber K., Evidence from the Archive: Implementing the Court Information Act in NSW, „The Sydney Law Review” 2011, nr 33.
Bond H., Lacan at the Scene, Cambridge (Mass.) 2009.
Ciupa R., Komaniecka M., Szpiegowski arsenał bezpieki. Obserwacja, technika operacyjna, kontrola korespondencji jako środki pracy Służby Bezpieczeństwa PRL, Katowice–Kraków 2011.
Czyżewski S., Etyka, moralność… autocenzura (?) w fotografii [w:] Fotografia wczoraj, dziś i jutro. VI Sympozjum Dydaktyki Fotografii, Koniecpol, 23–25 września 1999 r. Materiały konferencyjne, red. A. Żakowicz, Częstochowa 2001.
Frazik W., Kopka B., Majchrzak G., Dzieje aparatu represji w Polsce Ludowej (1944–1989). Stan badań [w:] Wokół teczek bezpieki. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006.
Instrukcja pracy dla funkcjonariuszy obserwacji (Biura „B” MSW), oprac. K. Rokicki, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2006, nr 2.
Instrukcje pracy pionów pomocniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (1945–1989), oprac. M. Komaniecka, Kraków 2010.
Jones W.E., Tearoom, Los Angeles 2008.
Kołakowski P., Pretorianie Stalina. Sowieckie służby bezpieczeństwa i wywiadu na ziemiach polskich 1939–1945, Warszawa 2010.
Maniak K., Rozliczenie z obrazem odbywa się na poziomie gestu. Rozmowa z Łukaszem Trzcińskim, 19 IV 2014, http://magazynszum.pl/rozliczenie-z-obrazem-odbywa-sie-na-poziomie-gestu-rozmowa-lukaszem-trzcinskim/ (dostęp 17 X 2023 r.).
Musiał F., Podręcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w świetle wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL (1970–1989), Kraków 2007.
Oberhack S., Dokumentacja audiowizualna w zasobie archiwalnym Urzędu Pełnomocnika Federalnego do spraw Dokumentów Służby Bezpieczeństwa Państwowego byłej NRD (BStU). Zarys problematyki, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2009, t. 2.
Powstanie Poznańskie 1956 roku. Akty oskarżenia, oprac. J.M. Grabus, Poznań 2010.
Poznań – Czerwiec ’56, red. H. Batura, S. Wiktor, B. Borowiak, Poznań 1981.
Poznański czerwiec 1956, red. R. Maciejewski, Z. Trojanowiczowa, Poznań 1981.
„Solidarność Wielkopolski. Pismo NSZZ »Solidarność« MKZ-Wielkopolska”, 28 VI 1981, nr 8.
Stempowski T., Fotografie na służbie. Zdjęcia z archiwów polskiej policji politycznej, 1944–1989 [w:] B. Bartecka, Ł. Rusznica, How to Look Natural in Photos, Wrocław–London 2021.
Szcześniak R., Głodówka w obronie więzionych, „Pamięć.pl” 2015, nr 5.
„Wiadomości Dnia MKZ Wielkopolska”, 28 VI 1981, wydanie nadzwyczajne.
Wnuk R., Leśni bracia. Podziemie antykomunistyczne na Litwie, Łotwie i w Estonii 1944–1956, Warszawa 2018.
Ziętara P., Emigracja wobec Października. Postawy polskich środowisk emigracyjnych wobec liberalizacji w PRL w latach 1955–1957, Warszawa 2001.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl
Inne teksty tego samego autora
- Tomasz Stempowski, Konrad Wiesław Ślusarski, Zasób fotograficzny Instytutu Pamięci Narodowej i jego cechy specyficzne , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 2 (2009)
- Tomasz Stempowski, Konrad Wiesław Ślusarski, Wydzielony zbiór fotografii byłej Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 6 (2013)
- Radosław Poboży, Tomasz Stempowski, Zbiór filmów w zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 5 (2012)
